جنون مرتکب به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری

جنون مرتکب به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری

جنون از منظر لغوی بمعنای پوشش می‌باشد و در اصطلاح حقوقی، جنون به حالتی گفته می‌شود که فردی، پوششی بر عقل وی قرار گرفته شده است که مانع تعقل او شود، به این فرد، مجنون می‌گویند. به بیانی دیگر، مستنبط از ماده 149 قانون مجازات اسلامی، اگر مرتکب جرم در زمان انجام آن، دچار اختلال روانی بوده باشد به صورتی که فاقد اراده و قدرت تمییز باشد، مجنون محسوب می‌شود و فاقد مسئولیت کیفری است. حال اگر فردی در زمان ارتکاب جرم، مجنون بوده باشد در صورتی که واجد شرایط مدنظر قانونگذار باشد، جنون وی در زمره موانع مسئولیت کیفری قلمداد گردیده و ضمن تاثیر بر عنصر روانی جرم، باعث سقوط مجازات مرتکب می‌گردد. موانع مسئولیت کیفری در زمره عوامل نفسانی و درونی هستند که با اثرگذاری بر عنصر روانی جرم، سبب می‌گردند تا مجازات مرتکب از بین برود. موانع مسئولیت کیفری در بعضی از نظام‌های حقوقی، به عوامل موجهه جرم و عوامل معذورکننده تقسیم می‌گردند. منظور از عوامل موجهه جرم، عواملی می‌باشند که باعث می‌شوند عمل زشت و ناپسند مرتکب جرم، به عملی خوب و پسندیده تبدیل شود مانند دفاع مشروع. عوامل معذورکننده عواملی می‌باشند که باعث می‌گردند عمل زشت و ناپسند مرتکب، بدلیل وجود این عوامل اعم از جنون، صغر و … قابل سرزنش نباشد. مقنن صراحتاً موانع مسئولیت کیفری را مشخص ننموده است اما وفق مفهوم مخالف ماده 140 قانون مجازات اسلامی که مقرر شده است مسئولیت کیفری متوجه فردی می‌شود که در زمان ارتکاب جرم، عاقل، بالغ و مختار باشد ...، فلذا اشخاصی اعم از مجنون، صغیر، مست، مکره و ... دارای مسئولیت کیفری نمی‌باشند. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص جنون مرتکب به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری پرداخته شود.

مطلب مرتبط: علل موجهه جرم چیست؟ انواع آن کدام است؟

آثار جنون مرتکب در حین ارتکاب جرم

در صورتی که مشخص گردد که مرتکب در زمان ارتکاب جرم، مجنون بوده است جنون وی در زمره موانع مسئولیت کیفری خواهد بود و باعث سقوط مجازات مرتکب خواهد شد. در ارتباط با آثار جنون مرتکب در حین ارتکاب جرم می‌توان موارد ذیل را برشمرد:

الف) اگر مجنون مرتکب هر یک از جرائم عمدی شود، جنون وی باعث تغییر نوع جنایت می شود. بطور مثال اگر فردی در حالت جنون، مرتکب قتل عمد شود، بی‌شک قاتل خواهد بود اما از آنجایی که جنون در زمره موانع مسئولیت کیفری می‌باشد و هم‌چنین از آنجایی که خون مقتول نمی‌بایست به هدر رود، نوع قتل تبدیل به خطای محض می‌شود تا عاقله مجنون عهده‌دار پرداخت دیه شود. (مستنبط از ماده 292 قانون مجازات اسلامی) 

ب) جنون در حین ارتکاب جرم و از بین رفتن مسئولیت کیفری مرتکب مجنون، باعث از بین رفتن الزام مرتکب به جبران خسارات وارده نمی‌گردد. بطور مثال اگر مرتکب مجنون، شیشه ماشین فرد دیگری را بشکند، می‌بایست خسارت وارده به مالک را جبران کند هر چند که از نظر کیفری، فاقد مسئولیت شناخته می‌شود. (مسئولیت مدنی وی باقی می‌ماند.)

ج) اگر یک شخصی که عاقل است به همراه یک مجنون، در جرمی مشارکت یا معاونت داشته باشد، حتماً محاکمه و مجازات خواهد شد و عدم مجازات شخص مجنون، تاثیری بر محکومیت وی نخواهد داشت. بطور مثال اگر شخص «الف» که عاقل است به شخص مجنون کمک کند تا مجنون، فرد دیگری را به قتل برساند، در این حالت شخص «الف»، معاون در قتل عمد بوده و محکوم نشدن مجنون، تاثیری در مجازات وی نخواهد داشت.

مطلب مرتبط: دفاع مشروع چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

شرایط تحقق موانع مسئولیت کیفری در خصوص جنون مرتکب جرم

جهت تحقق موانع مسئولیت کیفری در خصوص جنون مرتکب جرم، لازم است که مرتکب در زمان ارتکاب جرم، مجنون باشد در غیر این‌صورت اگر وی بعد از ارتکاب جرم، مجنون شود، تابع مقررات دیگری خواهد بود. لازم به توضیح است که جنون اعم از دائمی و ادواری می‌باشد. جنون دائمی، حالتی است که فرد همیشه دچار جنون است اما جنون ادواری، حالتی است که فرد گاهی در حالت جنون بوده و مجنون می‌شود و گاهی در حالت افاقه و فاقد حالت جنون است. پر واضح است که به فرد در هر دو فرض جنون، مجنون گفته می‌شود اما ارتکاب جرم فقط در حالت جنون، باعث رفع مسئولیت کیفری می‌شود و اگر مرتکب در زمان افاقه مرتکب جرم شود، مسئول رفتار خود خواهد بود.

نکته مهم و قابل توجه آن است که اگر جرمی مانند قتل عمد توسط مجنون ادواری اتفاق افتد و ولی دم مقتول، مدعی باشند که جرم در حالت افاقه رخ داده است اما مرتکب یا سرپرست وی مدعی این امر باشند که جرم در زمان جنون اتفاق افتاده است، مقنن در ماده 308 قانون مجازات اسلامی در خصوص تعیین قصاص یا منتفی شدن آن تعیین تکلیف نموده است لذا اگر مرتکب در زمان ارتکاب جرم، در حالت جنون بوده باشد، مدعی حالت افاقه، مکلف است که افاقه مرتکب در زمان ارتکاب جرم را ثابت کند در غیر این‌صورت قصاص منتفی خواهد بود اما چنانچه مرتکب پیش از ارتکاب جرم، در حالت افاقه بوده باشد، ضرورتی به اثبات ادعای جنون توسط مدعی نمی‌باشد و مجنون ادواری مکلف است تا جنون خود در زمان ارتکاب جرم را ثابت نماید در غیر این‌صورت مدعی می‌تواند با اقامه سوگند، افاقه مرتکب در زمان ارتکاب جرم را ثابت نماید.

نکته دیگر آنکه در فرضی که مرتکب بعد از ارتکاب جرم و پیش از صدور حکم قطعی، دچار جنون شود، مقنن احکام خاصی را پیش‌بینی نموده است وفق تبصره 1 ماده 150 قانون مجازات اسلامی، اگر مرتکب یکی از جرائم مستوجب حد، بعد از صدور حکم قطعی مبتلا به جنون شود، حد ساقط نخواهد شد و در صورتی‌که موضوع دارای جنبه حق‌الهی باشد، ابتلا به جنون بعد از صدور حکم قطعی باعث توقف تعقیب و محاکمه تا زمان افاقه خواهد شد. نکته دیگر آنکه در خصوص مجازات‌هایی که جنبه حق‌الناسی دارند (اعم از قصاص، دیه یا ضرر و زیان ناشی از جرم)، جنون مرتکب مانع از تعقیب و مجازات نخواهد شد.