شرایط تحقق اضطرار بعنوان یکی از عوامل موجهه جرم

مفهوم اضطرار در قانون مجازات اسلامی

اضطرار از منظر لغوی بمعنای درماندگی و ناچاری است. در اصطلاح علم حقوق، اضطرار به وضعیتی گفته می‌شود که به موجب آن، فرد تحت تاثیر عواملی قرار می‌گیرد که آن عوامل در زمره عوامل غیرقابل کنترل بیرونی مانند زلزله و‌ ... یا داخلی مانند گرسنگی و ... بوده که تحت تاثیر آن عوامل و برای رهایی از آنها، به ناچار مرتکب جرم می‌شود. اضطرار در زمره یکی از انواع علل موجهه جرم می‌باشد. مطابق با قانون مجازات اسلامی، علل موجهه جرم، عللی است که باعث می‌شود وصف مجرمانه عمل ارتکابی از بین رفته و رفتاری که عموماً جرم تلقی می‌گردد، تحت شرایطی به یک عمل مباح و غیر مجرمانه تبدیل گردد. فلذا ارتکاب جرم در صورت وجود چنین عواملی، موجه و قابل پذیرش می‌شود. علل موجهه جرم در زمره علل بیرونی و عینی بوده که هر کسی در آن شرایط قرار بگیرد، این امکان را دارد که از آنان بهره‌مند گردد. فی‌الواقع علل موجهه جرم بر عنصر قانونی جرم تاثیر گذاشته و آن را از بین می‌برد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص شرایط تحقق اضطرار بعنوان یکی از عوامل موجهه جرم پرداخته شود.

مطلب مرتبط: علل موجهه جرم چیست؟ انواع آن کدام است؟

شرایط تحقق اضطرار بعنوان یکی از عوامل موجهه جرم

مقنن در ماده 152 قانون مجازات اسلامی مقرر نموده است که موضوع اضطرار، صرفاً حفظ نفس یا مال بوده که متعلق آن، خود یا دیگری می‌باشد. حفظ نفس به معنای حفظ جان و حفظ سلامت اعضای بدن می‌باشد. منظور از حفظ مال نیز محافظت از حقوق و منافع مالی است. جهت تحقق اضطرار بعنوان یکی از عوامل موجهه جرم، لازم است که اولاً خطر ایجاد شده شدید باشد. ثانیاً آن خطر، فعلی یا قریب‌الوقوع بوده و منشأ آن بیرونی باشد. ثالثاً خطر عمداً توسط مرتکب جرم، ایجاد نشده باشد.

مطابق با شرایط فوق‌الاشاره مشخص می‌شود که تشخیص شدت خطر در اضطرار، امری عرفی بوده که بسته به نظر قاضی رسیدگی کننده به دعوا، متفاوت می‌باشد بطور مثال اگر فردی جهت فرار از سگ وحشی که به او حمله کرده است بدون اجازه وارد منزل دیگری شود، عمل وی به جهت تحقق اضطرار و متناسب بودن خطر با عمل ارتکابی مرتکب، جرم تلقی نمی‌شود. مورد دیگر آنکه اگر فردی برای رهایی از خطری که ممکن است در آینده او را تهدید کند، مرتکب جرمی شود، مسئولیت کیفری وی از بین نخواهد رفت چراکه خطر می‌بایست فعلی یا قریب‌الوقوع باشد. فلذا اگر کسی در اخبار شنیده باشد که طی هفته‌های آینده امکان وقوع زلزله وجود دارد فلذا به یک فروشگاه مواد غذایی حمله کند و آنجا را غارت نماید، قطعاً محکوم به تحمل مجازات مقرر قانونی خواهد شد.

مساله مهم دیگری که در خصوص شرایط تحقق اضطرار قابل توضیح است آن است که هر چند بطور کلی عنوان شده است که در اضطرار می‌بایست منشأ خطر بیرونی باشد اما از آنجایی که برخی از حقوقدانان بیان داشته‌اند که چنانچه اضطرار دارای منشأ درونی هم باشد، باز در زمره عوامل موجهه جرم قرار می‌گیرد، پس بنظر می‌رسد که بتوان اضطرار با منشأ درونی را هم قابل دفاع دانست بطور مثال اگر کسی بخاطر رهایی از شدت گرسنگی شدید خود، مقداری نان بدزدد، دفاع اضطرار او قابل پذیرش خواهد بود.

مطلب مرتبط: دفاع مشروع چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

نکات مهم در خصوص تحقق اضطرار بعنوان یکی از عوامل موجهه جرم

1- گاهی اوقات ممکن است که افراد با ترک فعل خود، باعث تحقق یک جرم شوند مانند آتش‌نشانی که موظف به نجات افراد حبس شده در یک ساختمان نیمه سوخته است که به بهانه خطر آتش گرفتگی از کمک به افراد محبوس امتناع می‌ورزد. مقنن صراحتاً در تبصره ماده 152 قانون مجازات اسلامی در این خصوص صحبت نموده و بیان داشته است که افرادی که بر حسب وظیفه یا قانون، موظف به مقابله با خطر هستند، این حق را ندارند که با استناد به اضطرار در انجام وظایف قانونی خویش کوتاهی نمایند.

2- یکی از مسائل مهم در خصوص اضطرار آن است که جهت اضطرار شناختن عمل ارتکابی مرتکب، لازم است که رفع اضطرار جز با ارتکاب جرم امکان‌پذیر نبوده و به بیانی دیگر، تنها راه رفع اضطرار، می‌بایست ارتکاب جرم بوده باشد بطور مثال فرض بفرمایید شخصی از فرط تشنگی در حال هلاک شدن است، حال چنانچه وی فرصت نوشیدن آب برای نجات جان خود را داشته باشد، مجوزی برای نوشیدن شراب (عمل حرام و مجرمانه) ندارد.

3- جهت آنکه رفتار مرتکب جرم، اضطرار شناخته شود، لازم است که رفتار مجرمانه او، به اندازه خطر موجود باشد فلذا دو شرط رعایت تناسب و ضرورت، مکمل یکدیگر بوده و در شرایط ضروری، رفتار فرد می‌بایست به همان میزانی باشد که برای دفع خطر کفایت می‌نماید. بطور مثال اگر فردی مضطر به سرقت مقداری نان جهت رفع گرسنگی در معرض هلاکت است، باید به اندازه رفع اضطرار، نان بردارد نه آنکه تمامی نان‌های نانوایی را به سرقت ببرد.

4- اضطرار و قاعده احسان از جهاتی شبیه به یکدیگر می‌باشند اما از جهاتی دیگر نیازی دارای تفاوت‌های اساسی هستند. چراکه در اضطرار، شخص برای حفاظت از جان یا مال شخص ثالث، مرتکب جرم می‌شود اما در احسان، شخص برای حفظ جان یا مال همان فرد، مرتکب جرم می‌شود (وفق ماده 510 قانون مجازات اسلامی). مورد دیگر آنکه در اضطرار، مسئولیت کیفری از بین می‌رود اما مسئولیت مدنی و‌ دیه به قوت خود باقی است اما در احسان علاوه بر مسئولیت کیفری، دیه و ضمان مدنی نیز از بین خواهد رفت.

5- اگر شخصی عمداً خطری را بوجود آورده باشد، به جهت اقدام عمدی خود، نمی‌تواند به اضطرار استناد نماید مثلاً اگر کسی عمداً آتشی را در یک جنگل روشن کند و با شعله‌ور شدن آتش، مجبور شود که کپسول آتش نشانی که در ماشین شخص دیگری وجود دارد را بردارد، عمل او سرقت محسوب خواهد شد و نمی‌تواند به اضطرار استناد نماید.