اکراه به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری
شرایط تحقق اکراه مطابق با قانون مجازات اسلامی
اکراه به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری
موانع مسئولیت کیفری به موانعی گفته می‌شود که باعث زائل گردیدن و از بین رفتن مسئولیت کیفری مرتکبین جرم می‌گردند. موانع مسئولیت کیفری در بعضی از نظام‌های حقوقی، به عوامل موجهه جرم و عوامل معذورکننده تقسیم می‌گردند. منظور از عوامل موجهه جرم، عواملی می‌باشند که باعث می‌شوند عمل زشت و ناپسند مرتکب جرم، به عملی خوب و پسندیده تبدیل شود مانند دفاع مشروع. عوامل معذور کننده عواملی می‌باشند که باعث می‌گردند عمل زشت و ناپسند مرتکب، بدلیل وجود این عوامل اعم از مستی، صغر و … قابل سرزنش نباشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص اکراه به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری پرداخته شود.
بیشتر بخوانید: بررسی صلاحیت دادگاه کیفری یک در رسیدگی به جرائم
مفهوم اکراه مطابق با قانون مجازات اسلامی
اکراه به معنای آن است که فردی بصورت ناعادلانه مجبور به انجام کاری شود که نسبت به انجام آن هیچ رضا و رغبتی ندارد. قانونگذار در مواد ۲۰۲ الی ۲۰۵ قانون مدنی و همچنین ماده 151 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در ارتباط با اکراه نکاتی را بیان نموده است. در قانون مجازات اسلامی مقرراتی وضع گردیده است که مطابق با آن اکراه در صورتی که غیرقابل تحمل باشد، موجب عدم مجازات اکراه‌شونده شده اما اکراه‌کننده مجازات خواهد شد. نکته قابل توجه در مبحث اکراه آن است که در اکراه، مرتکب اراده انجام عمل مجرمانه را دارد اما این عمل را بدلیل وجود تهدید از سوی فردی دیگر و در جهت فرار از خطر تهدیدکننده مرتکب شده است. جهت آنکه اکراه در زمره موانع مسئولیت کیفری قرار گیرد، می‌بایست غیرقابل تحمل، غیرقانونی، غیرقابل اجتناب و غیرقابل دفع بوده و میان خطر از سوی تهدیدکننده و جرم ارتکابی، تناسب وجود داشته باشد.
بیشتر بخوانید: مستی به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری
جایگاه اکراه در فقه و قانون
مطابق با نظر اکثریت فقهای اسلامی، اکراه مجوز قتل عمدی نخواهد بود چراکه گرفتن جان یک انسان بی‌گناه عمل ناپسندی محسوب می‌شود این نظریه در حقوق کشورهایی مانند انگلستان نیز پذیرفته شده است. در حقوق انگلستان در بعضی پرونده‌ها، دفاع اکراه حتی در صورت شروع به قتل، پذیرفته نشده است. در صورت محکوم شدن فردی به ارتکاب قتل عمدی ناشی از اکراه، قضات معمولا حداقل مدت زمانی که فرد باید در حبس بگذراند را تعیین می‌نمایند.
قانونگذار ما در ماده 375 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 اکراه در قتل را مجوز در قتل ندانسته و اکراه‌کننده را به حبس ابد و اکراه‌شونده (مرتکب) را به قصاص محکوم نموده است. حال ممکن است این سوال مطرح گردد که آیا مجازات حبس ابدی که در ماده فوق بدان اشاره شده است، بموجب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، قابل تبدیل به حبس درجه یک (حبس بیش از 25 سال) می‌باشد یا خیر؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان اینگونه بیان نمود که مجازات حبس ابد مذکور در ماده 375 قانون مجازات اسلامی، حد می‌باشد و نمی‌توان آن را به حبس درجه یک تبدیل نمود. پر واضح است که مفاد ماده 376 قانون مجازات اسلامی که در آن، مجازات حبس ابد اکراه‌کننده، حق اولیای دم و قابل گذشت دانسته شده است، به معنای حد محسوب نشدن این مجازات نمی‌باشد آن‌چنان که حد قذف نیز مطابق با ماده 255 قانون مجازات اسلامی حق‌الناس بوده و با گذشت مقذوف، اجرا نمی‌گردد.
مساله قابل ذکر آن است که گروهی از فقها معتقدند که در شرایطی که تهدید به مرگ وجود دارد و فرد مورد تهدید، بین ارتکاب عمل مجرمانه (قتل انسان بی‌گناه) و ترک یک فعل واجب (نکشتن انسان بی‌گناه و حفظ نفس خود) مخیر شده است (می‌تواند هر یک از دو راه را انتخاب کند)، نمی‌توان با تصمیم وی مبنی بر ترجیح یکی از این دو بر دیگری، اختیار او را نفی نمود و از او انتظار نکشتن فرد بی‌گناه را به قیمت کشته شدن خود داشت و بنابراین قصاص باید متوجه اکراه‌کننده باشد. اما همانگونه که فوقاً عرض گردید این مساله در قانون مجازات اسلامی مورد پذیرش قرار نگرفته است و حفظ حقوق انسان بی‌گناه ایجاب می‌نماید که مرتکب جرم حتی در صورت تهدید شدن به مرگ، به قصاص محکوم شود.
نکته دیگر آنکه مفاد ماده 375 قانون مجازات اسلامی در مورد اکراه‌شونده و اکراه‌کننده وقتی جاری خواهد بود که اکراه‌شونده، بالغ و عاقل باشد چراکه اگر وی، طفل غیرممیز یا مجنون باشد، اکراه کننده سبب اقوی از مباشر خواهد بود و او به قصاص محکوم خواهد شد. هم چنین اگر اکراه‌شونده طفل ممیز باشد، اکراه‌کننده محکوم به حبس ابد خواهد بود و عاقله طفل ممیز، مسئول پرداخت دیه مقتول خواهند بود چراکه وجود قصد عمد صغیر ممیز، خطا محسوب شده و عاقله او مسئول پرداخت دیه خواهند بود.
قتل اکراه‌کننده
گاهی اوقات ممکن است که فرد اکراه‌کننده، دیگری را تهدید کند که اگر او (اکراه‌کننده) را نکشد، کشته خواهد شد. در اینصورت این سوال مطرح می‌گردد که آیا در این فرض، قاتل قصاص می‌شود یا خیر؟
در پاسخ به این پرسش می‌توان اینگونه بیان نمود که قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 حکم این مورد را صراحتاً مشخص ننموده است فقط در ارتباط با شرایطی که دفاع مشروع محسوب شود، عنوان نموده است که در این حالت خون اکراه‌کننده هدر رفته و قصاص یا دیه‌ای برای اکراه‌شونده در نظر گرفته نخواهد شد اما در غیر حالت دفاع مشروع و تعیین مجازات اکراه‌شونده، قانون مجازات اسلامی ساکت است و میان فقها هم در این خصوص اختلاف نظر وجود دارد بطور مثال در تحریرالوسیله عدم قصاص ارجح دانسته شده و حتی عدم ثبوت دیه هم بعید دانسته نشده است. نکته قابل تامل آن است که به این علت که در چنین حالتی فرد مقتول (اکراه‌کننده) علیه خود اقدام نموده است، نظر اخیر قابل پذیرش خواهد بود. گروهی دیگر از فقها موضوع را مصداق اختیار می‌دانند مانند آنچه که در اکراه بصورت کلی وجود دارد و معتقد به عدم ثبوت قصاص و دیه می‌باشند مگر آنکه تهدید صورت گرفته به کمتر از قتل باشد که در اینصورت قاتل قصاص خواهد شد.
مطلب مرتبط: شرایط تحقق اضطرار بعنوان یکی از عوامل موجهه جرم
قتل اکراه‌شونده
فرض دیگری که قابل تحقق است آن است که اکراه‌کننده، اکراه شونده را تهدید نماید که اگر خودش را نکشد، از سوی اکراه کننده کشته خواهد شد. در اینصورت اگر اکراه‌شونده، صغیر غیرممیز و یا مجنون باشد، اکراه‌کننده قصاص خواهد شد. در غیر اینصورت میان فقها اختلاف نظر وجود دارد برخی معتقدند که در این فرض، اکراه‌شونده خود را از خطر بزرگ‌تری که همان کشته شدن توسط فرد دیگری است، نجات داده پس تحقق اکراه با تردید مواجه است اما اگر تهدید فرد همراه با آزار و شکنجه وی یا تعرض جنسی به وی و … باشد، اکراه محقق خواهد بود اما برخی دیگر از فقها در چنین حالتی اکراه‌کننده را مستحق قصاص می‌دانند. این نظریه در ماده 379 قانون مجازات اسلامی نیز پذیرفته شده است. ماده ۳۷۹ قانون مجازات اسلامی در این ارتباط اشعار داشته است:
«هرگاه کسی دیگری را به رفتاری اکراه کند که موجب جنایت بر اکراه‌شونده گردد، جنایت عمدی است و اکراه‌کننده قصاص می‌شود …»
اکراه در قتل فرزند توسط پدر
همانگونه که مستحضرید اگر پدری فرزند خود را به قتل برساند، قصاص نشده و مطابق با ماده 612 قانون مجازات اسلامی به ۳ تا ۱۰ سال حبس محکوم خواهد شد حال این پرسش مطرح می‌گردد که اگر پدری بجای مباشرت در قتل فرزندش، فرد دیگری را به قتل او اکراه کند، مجازات او چگونه خواهد بود؟
قانون سابق مجازات اسلامی در چنین حالتی مجازات حبس ابد را برای پدر در نظر گرفته بود اما مقنن در ماده 376 قانون جدید مجازات اسلامی مصوب 1392، چنین مقرر نموده است:
«مجازات حبس ابد برای اکراه کننده مشروط به وجود شرایط عمومی قصاص در اکراه کننده و حق اولیای دم می‌باشد و قابل گذشت و مصالحه است. اگر اکراه کننده به هر علت به حبس ابد محکوم نشود، به مجازات معاون در قتل محکوم می‌شود.»
با توجه به ماده فوق می‌توان اینگونه بیان نمود که از آنجایی که یکی از شرایط عمومی قصاص آن است که مرتکب پدر یا جدپدری مجنی‌علیه نباشد، پدری که فرد دیگری را به قتل فرزندش اکراه می‌کند، به حبس ابد محکوم نمی‌شود بلکه معاون در قتل محسوب شده و حسب مورد به حبس تعزیری درجه ۲ یا ۳ (حبس بیش از ۱۵ تا ۲۵ سال یا بیش از ۱۰ تا ۱۵ سال) محکوم خواهد شد. ناگفته نماند که مشکل اساسی که هم‌اینک نیز وجود دارد آن است که مجازات مباشرت پدر در قتل فرزند (۳ تا ۱۰ سال حبس) از مجازات اکراه کردن دیگری به قتل فرزند که معاونت در جرم محسوب می‌شود، کمتر است هر چند که در حالت اول دیه نیز بر عهده پدر است اما در حالت دوم دیه از سوی مباشر پرداخت می‌شود. حال اگر اکراه شونده بدلیل قتل فرزند اکراه‌کننده به هر دلیلی قصاص نشود، مجازات پدر مطابق با تبصره 2 ماده 127 قانون مجازات اسلامی یک تا دو درجه پایین‌تر از مجازات جرم ارتکابی خواهد بود.
امیدواریم مطالب برای شما مفید بوده باشد. لطفا مطالب را با دوستان خود به اشتراک بگذارید و با امتیاز دادن به مطالب، ما را در جهت بهبود و تولید هر چه بیشتر مطالب یاری فرمایید. همچنین می توانید نظرات یا سوالات خود را در بخش دیدگاه ها مطرح نمایید در اسرع وقت به سوالات شما پاسخ داده خواهد شد.
افزودن دیدگاه
دیدگاه کاربران