پرداخت مهریه زوجه در فسخ نکاح چگونه است؟

مهریه زوجه در فسخ نکاح

مَهریه، مَهر یا صداق، مالی است که مرد (زوج) به سبب عقد ازدواج، به زوجه خود می‌پردازد یا مکلف به پرداخت آن می‌شود (مستنبط از ماده 1082 قانون مدنی). به بیانی دیگر، مَهریه نوعی الزام قانونی است که بر زوج تحمیل می‌گردد و زوجین فقط می‌توانند در زمان انعقاد عقد نکاح یا بعد از آن، با توافق و تراضی یکدیگر، میزان آن را تعیین نمایند (دقت گردد که در نکاح موقت، تعیین مهر در زمان عقد شرط صحت عقد است.). گاهی اوقات ممکن است وضعیت حقوقی‌ای میان زوجین، پدید آید که بموجب آن، در خصوص پرداخت یا عدم پرداخت مهریه، اختلاف نظر حاصل شود. یکی از این وضعیت‌های حقوقی فوق‌الاشاره، بحث فسخ نکاح خواهد بود. فسخ عقد نکاح در صورتی انجام می‌پذیرد که علل قانونی آن محرز بوده و یکی از خیارات مختص به عقد نکاح در آن وجود داشته باشد چراکه فسخ نکاح یک قرارداد مالی نبوده و بدلیل اهمیت استمرار دوام خانواده، همه خیاراتی که در قراردادهای مالی وجود دارند، در عقد نکاح راه ندارد. در بحث فسخ نکاح و در صورت تحقق آن، نحوه پرداخت مهریه زوجه، بسیار حائز اهمیت می‌باشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص نحوه پرداخت مهریه زوجه در فسخ نکاح پرداخته شود.

مطلب مرتبط: نحوه فسخ نکاح از سوی زوج بدلیل عیوب هفت‌گانه زوجه

مفهوم حقوقی فسخ نکاح

پس از جاری شدن خطبه عقد ازدواج، رابطه زوجیت میان طرفین برقرار شده و این وضعیت حقوقی ادامه خواهد داشت تا زمانی که عقد نکاح، منحل گردد. منظور از انحلال نکاح، از بین رفتن رابطه زوجیت است. علی‌الاصول انحلال نکاح به موجب فسخ، فوت و یا طلاق خواهد بود. فسخ نکاح به وضعیت حقوقی گفته می‌شود که به موجب آن، مقنن شرایطی را پیش‌بینی نموده است که در صورت تحقق آن شرایط، به هر یک از طرفین اجازه داده تا بتوانند بنا بر اراده خویش، رابطه زناشویی را از هم گسیخته تا از عواقب وخیم آن در آینده جلوگیری گردد. فسخ نکاح فقط با اراده صاحب حق انجام می‌گیرد و نیازی به رضایت طرف مقابل وجود ندارد (حق فسخ در زمره ایقاعات است.). مقنن در مواد 1122 و 1123 قانون مدنی به موارد فسخ نکاح پرداخته است. (تفسیر ماده 1122 قانون مدنی و تفسیر ماده 1123 قانون مدنی)

واژه فسخ در لغت به معنی نقض کردن، شکستن و از بین بردن است و در اصطلاح حقوقی به معنی اختیار برهم زدن عقد می‌باشد. بدین ترتیب که به یکی از طرفین، اجازه یا اختیار داده می‌شود که قراردادی را که برای طرفین لازم‌الاجرا است، تحت شرایطی برهم بزند که به آن اختیار، اصطلاحاً حق فسخ می‌گویند. نکاح به وسیله یکی از خیارات زیر قابل فسخ است: الف- خیار عیب؛ ب- خیار تدلیس؛ ج- خیار تخلف از شرط وصف.

مطلب مرتبط: مهریه چیست؟ نحوه مطالبه آن چگونه است؟

نحوه پرداخت مهریه زوجه در فسخ نکاح

در خصوص پرداخت مهریه زوجه در فسخ نکاح می‌بایست مشخص گردد که آیا فسخ نکاح پیش از نزدیکی میان زوجین اتفاق افتاده است یا پس از آن. چراکه وضعیت حقوقی این دو فرض با یکدیگر متفاوت می‌باشد.

الف) وضعیت حقوقی پرداخت مهریه زوجه در فسخ نکاح پیش از نزدیکی میان زوجین

مطابق با قوانین و مندرجات قانونی موجود، بالاخص ماده 1101 قانون مدنی، در شرایطی که بنا به یکی از جهات قانونی، زوج یا ز‌‌وجه پیش از وقوع نزدیکی، اقدام به فسخ نکاح نماید، زن حق مهریه نخواهد داشت چراکه ماهیت معاوضی که عقد ازدواج نسبت به مهریه دارد، ایجاب می‌نماید که بنا بر ماهیت عقد معاوضی، در صورت فسخ، هر یک از عوضین به حالت سابق خود، بازگردند. فلذا به دلیل آنکه نزدیکی میان زوجین که یکی از عوضین محسوب می‌شود، واقع نشده است، زن حق مهریه نخواهد داشت. توضیح مهم دیگر آنکه در این حالت، اگر مهریه، کلی باشد از عهده مرد ساقط است و اگر عین معین بوده باشد، به مالکیت شوهر بازگردانده خواهد شد حال چنانچه مهریه سابقاً از سوی زوج به زوجه پرداخت شده باشد و هم اکنون در ید زوجه موجود نباشد، وی مکلف به پرداخت مثل یا قیمت آن به زوج می‌باشد. 

نکته مهم و قابل توجه آن است که تکلیف مقرر قانونی فوق‌الاشاره (عودت هر یک از عوضین به مالک در اثر فسخ عقد) ماده مخصوصی نداشته و از مفاد ماده 286 قانون مدنی و ماده 1098 قانون مدنی مستفاد می‌گردد.

ناگفته نماند که چنانچه فسخ نکاح از سوی زوجه به جهت عنن زوج (عِنَن به نوعی ناتوانی آمیزشی گفته می‌شود که بموجب آن زوج از انتشار آلت تناسلی (نعوظ) خود عاجز بوده به حدی که قادر به انجام نزدیکی نباشد و حتی یک مرتبه هم‌ نتوانسته باشد که این کار را انجام دهد تفاوتی نمی‌نماید که این عیب پیش از ازدواج رخ داده باشد یا پس از آن. به مرد مبتلا به آن عنین می‌گویند.) صورت گرفته باشد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود فی‌الواقع در این حالت هر چند که نزدیکی میان زوجین واقع نشده است اما زن مستحق نصف مهر خواهد بود. (وفق بخش اخیر ماده 1101 قانون مدنی) 

ب) وضعیت حقوقی پرداخت مهریه زوجه در فسخ نکاح پس از نزدیکی میان زوجین

چنانچه پس از وقوع نزدیکی میان زوجین، نکاح بنا به جهتی از جهات مندرج قانونی، از طرف زوج یا زوجه، فسخ گردد، زن مستحق دریافت تمامی مهریه خویش می‌باشد چراکه به جهت انعقاد عقد نکاح، مهر در ملکیت زوجه قرار گرفته و در اثر وقوع نزدیکی، تمامی مهریه در مالکیت وی استقرار یافته است. مقنن صراحتاً در ماده‌ای در این خصوص اعلام نظر ننموده است اما مستفاد از ماده 1082 قانون مدنی که بیان می‌دارد به محض انعقاد نکاح زن مالک مهریه می‌شود و هم‌چنین با استناد به ماده 1101 همان قانون که فقط در خصوص پرداخت مهریه در فسخ نکاح پیش از نزدیکی تعیین تکلیف نموده است، استنباط می‌گردد که در صورت فسخ نکاح بعد از نزدیکی، زوجه مستحق تمامی مهریه مندرج در سند نکاحیه می‌باشد. 

مطابق با اعلام نظری که از سوی آقای دکتر کاتوزیان در خصوص پرداخت مهریه زوجه در فسخ نکاح بعد از وقوع نزدیکی میان زوجین، شده است می‌بایست بیان نمود که از آنجایی که اثر فسخ ناظر به آینده بوده و به گذشته سرایت نمی‌کند، فلذا حق زوجه بر مهرالمسمی بعد از نزدیکی حتی در صورت فسخ، مسلم بوده و مرد موظف است تا تمامی آن را به زوجه بپردازد چراکه در آن زمان، عقد نکاح صحیح و نافذ بوده است (به مهریه‌ای که در عقدنامه رسمی (سند ازدواج) با توافق و رضایت زن و شوهر تعیین و ثبت گردیده است مهرالمسمی می‌گویند.).

در خصوص حق زوجه برای مهریه در فسخ نکاح به جهت تدلیس در ازدواج، شایان ذکر است که مطابق با قانون مدنی هرگاه نکاح بعد از نزدیکی به علتی فسخ شود رن حق دریافت مهرالمسمی را دارد اما اگر فسخ نکاح به جهت تدلیس زن باشد، قول مشهور آن است که زن در این خصوص کمترین مهرالمثل (ملاک تعیین مهرالمثل، حال زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات وی است.) را دریافت می‌کند زیرا وطی محترم نباید بدون مَهر باشد لذا در این مورد شوهر حق رجوع به زن تدلیس‌کننده جهت پس گرفتن مهرالمسمی را دارد به استثنای آنچه می‌تواند حداقل مهر باشد که این مقدار به لحاظ وقوع نزدیکی متعلق به زن خواهد بود.