آزادی مشروط چیست؟ شرایط اعمال آن کدام است؟

آزادی مشروط چیست؟

یکی از راهکارهایی که بموجب آن، محکوم (فردی که مجرم بودن وی ثابت شده است) می‌تواند پس از تحمل قسمتی از مجازات خود، بصورت مشروط آزاد شود تا الباقی دوران محکومیت خود را در خارج از زندان سپری نماید، آزادی مشروط می باشد. این راهکار قانونی بنا به دلایل مختلفی اعم از امکان حضور مرتکب در جامعه و تلاش وی برای بازگشت به زندگی عادی، عدم معاشرت او با زندانیان شرور و ... وضع گردیده است. مقنن در ماده 58 قانون مجازات اسلامی در خصوص آزادی مشروط و شرایط استفاده از آن، مقررات ویژه ای را وضع نموده است. به موجب این ماده کلیه افرادی که به مجازات حبس تعزیری محکوم شده اند، چنانچه مدت حبس آنان بیش از ده سال باشد پس از تحمل نصف مجازات و در خصوص سایر موارد، بعد از تحمل یک سوم مدت مجازات، اگر شرایط مورد نظر مقنن اعم از حسن رفتار و حسن معاشرت، عدم استفاده از آزادی مشروط در گذشته، فراهم نمودن موجبات پرداخت ضرر و زیان مورد حکم و ... را داشته باشند می توانند از آزادی مشروط بهره‌مند گردند. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می گردد به تفصیل در خصوص آزادی مشروط و شرایط اعمال آن پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: تعویق اجرای احکام کیفری به چه معناست؟

شرایط اعمال آزادی مشروط

1- آزادی مشروط فقط در خصوص مجرمینی قابل استفاده می‌باشد که به حبس تعزیری محکوم گردیده اند بنابراین آزادی مشروط در تمامی جرائم تعزیری کاربرد ندارد. بدین ترتیب دادگاه حکم آزادی محکوم را برای مدت معین و مشخصی صادر می‌نماید تا اگر طی این مدت، مرتکب جرم نگردید آزادی او قطعی شده و بصورت کامل از زندان آزاد شود. نکته مهم و قابل توجه آن است که اگر مجرمی به حبس در جرائم حدی محکوم شده باشد بنا به نص قانون، امکان استفاده از آزادی مشروط را ندارد.

2- نحوه اعمال آزادی مشروط بدین ترتیب می باشد که در وهله اول گزارشی از سوی رئیس زندان به قاضی اجرای احکام در خصوص‌ شرایط زندانی و گذراندن مدت مشخصی از محکومیت، ارسال می گردد. قاضی اجرای احکام در وهله اول بررسی می نماید که آیا تحمل حبس به حد نصاب رسیده است یا خیر و اگر به حد نصاب لازم نرسیده باشد اعلام میدارد که با عنایت به عدم تحمل نصف/ ثلث حبس، فعلاً شرایط استفاده از آزادی مشروط وجود ندارد. نکته قابل توجه این است که پس از سپری شدن حد نصاب، همین تقاضا به جریان می‌افتد و نیازی به انجام مکاتبات مجدد با زندان نمی باشد حال در صورت وجود شرایط لازم، قاضی اجرای احکام پیشنهاد آزادی مشروط زندانی را به دادگاه می‌دهد. منظور از دادگاه، دادگاه صادرکننده حکم قطعی است (اعم از آنکه رای در دادگاه تجدیدنظر قطعی شده باشد و یا آنکه در دادگاه نخستین به جهت عدم تجدیدنظر خواهی، قطعی گردیده باشد). شایان ذکر است که چنانچه تقاضای آزادی مشروط رد گردد، این تصمیم قابل اعتراض نمی‌باشد اما رد این تقاضا از سوی دادگاه، مانع طرح مجدد آن نخواهد بود. 

3- منظور مقنن از عبارت محکومیت به حبس تعزیری در صدر ماده 58 قانون مجازات اسلامی، محکومیت افرادی است که مجازات اصلی آنها زندان است و شامل مجازات‌های جایگزین حبس اعم از حبس بدل از جزای نقدی (موضوع ماده 529 قانون آیین دادرسی کیفری)، حبس بدل از مجازات تکمیلی (مستنبط از ماده 24 قانون مجازات اسلامی در شرایطی که محکوم‌علیه از اجرای مجازات های تکمیلی خودداری می‌نماید، برای مرتبه اول تا یک سوم به مجازات او اضافه می شود و برای دفعه دوم، مجازات تکمیلی او لغو و به حبس یا جزای نقدی درجه ۷ یا ۸ تبدیل خواهد شد)، محکومین به تبعید، حبس ناشی از عدم پرداخت دیون (موضوع ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی) نمی‌گردد. 

نکته مهم و قابل توجه آن است که امکان استفاده از آزادی مشروط در کلیه محکومیت‌های حبس تعزیری حتی حبس تعزیری درجه یک نیز وجود دارد.

بیشتر بخوانید: چگونه می توان با زندانی ملاقات نمود؟

4- مستنبط از ماده 90 قانون مجازات اسلامی، امکان استفاده از آزادی مشروط برای اطفال و نوجوانانی که به جهت ارتکاب بزه در کانون اصلاح و تربیت به سر می‌برند، وجود دارد. مطابق با تمهیدات مقرر قانونی، اطفال و نوجوانانی که یک پنجم از دوره نگهداری در کانون اصلاح و تربیت را گذرانده باشند بنا به حکم دادگاه، می‌توان دوره نگهداری آنان را تا یک سوم تخفیف داد و یا آنکه طفل یا نوجوان را به ولی یا سرپرست قانونی وی سپرد و یا آنکه از نظام آزادی مشروط استفاده نمود.

5- جهت استفاده از آزادی مشروط، ملاک عمل، مجازات مقرر شده در دادنامه است نه مجازاتی که در قانون برای آن جرم تعیین شده است. بطور مثال اگر مجازات قانونی جرمی 15 سال حبس بوده باشد اما قاضی در رای صادره، مرتکب را به تحمل 7 سال حبس محکوم نموده باشد، جهت استفاده از آزادی مشروط، می‌بایست یک سوم از مدت محکومیت سپری شده باشد نه نصف آن. مساله مهم دیگری که در خصوص شرایط اعمال آزادی مشروط، می‌بایست بیان گردد آن است که استفاده از آزادی مشروط، مستلزم صدور محکومیت و متعاقبا گذراندن و اجرای قسمتی از مجازات حبس است.

6- تمامی افرادی که در طول عمر خود، یک مرتبه از آزادی مشروط استفاده نموده باشند، امکان استفاده مجدد از آن را ندارند. ناگفته نماند که سابقه محکومیت به حبس، مانع استفاده از آزادی مشروط نیست چراکه ممکن است فردی سابقه چند فقره محکومیت به حبس را داشته باشد اما تاکنون از آزادی مشروط استفاده ننموده باشد که در این شرایط، صدور حکم آزادی مشروط برای وی، منع قانونی ندارد.

7- وفق بند پ ماده 58 قانون مجازات اسلامی، محکوم علیه جهت استفاده از آزادی مشروط می بایست تا حدی که توان مالی دارد ضرر و زیان مدعی خصوصی را پرداخت کند و یا آنکه موجبات پرداخت آن را فراهم نماید. ناگفته نماند که جبران خسارت از شرایط اصلی استفاده از آزادی مشروط نمی‌باشد و در خصوص افرادی که توانایی مالی لازم را ندارند نیز بنا به تشخیص دادگاه امکان استفاده از آن وجود دارد.

8- مستنبط از ماده 59 قانون مجازات اسلامی مدت زمان آزادی مشروط، مانند تعلیق مجازات، ۱ تا ۵ سال می باشد بطور مثال اگر فردی به تحمل 14 سال حبس محکوم شده باشد، دادگاه می تواند بعد از گذشت نصف مدت محکومیت، نسبت به مابقی مدت زمان حبس (7 سال) حکم آزادی مشروط برای مثلا سه سال صادر کند اگر محکوم طی این مدت، شرایط مقرر قانونی را رعایت نماید، به صورت قطعی و کامل از زندان آزاد می‌گردد.

در شرایطی که مدت باقیمانده حبس، کمتر از یک سال باشد، امکان استفاده از آزادی مشروط برای کمتر از یک سال نیز وجود دارد. مساله قابل توجه آن است که در حکم آزادی مشروط، دادگاه این حق را دارد که مرتکب را مکلف به رعایت دستورات دادگاه نماید در صورت امتناع وی از انجام تکالیف مقرر، برای بار اول، یک تا دو سال به مدت آزادی مشروط اضافه می شود که ممکن است مدت آزادی مشروط از حداکثر قانونی بیشتر شود. برای بار دوم، در صورت ارتکاب یا تکرار یکی از جرائم عمدی موجب حد، قصاص، دیه یا تعزیر تا درجه هفت، علاوه بر مجازات جرم جدید، مدت باقیمانده محکومیت نیز به اجرا گذارده می‌شود. (مستند به ماده 61 قانون مجازات اسلامی) 

ناگفته نماند که در آزادی مشروط مانند تعلیق مجازات، ارتکاب جرائم غیرعمدی و هم تعزیرات درجه 8، باعث لغو آزادی مشروط نمی‌گردد اما در خصوص دیگر جرائم، دادگاه بعد از لغو حکم آزادی مشروط، ضمن رعایت مقررات تکرار جرم، مجازات مرتکب را تشدید می‌نماید.

9- دادگاه در ضمن صدور حکم آزادی مشروط، می‌بایست در صورت صدور انجام تکالیفی با توجه به اوضاع و احوال جرم و ویژگی‌های روانی محکوم، آثار امتناع و خودداری از اجرای دستورات دادگاه یا ارتکاب جرم جدید را قید و به مرتکب تفهیم نماید. (مستنبط از ماده 60 قانون مجازات اسلامی)