نحوه طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی علی القاعده زمانی مطرح می‌گردد که فرد در مقام خواهان دعوا، توانایی پرداخت هزینه دادرسی را نداشته و به اصطلاح، معسر می‌باشد. معسر به فردی گفته می‌شود که بنا به دلایلی اعم از عدم کفایت دارایی و یا عدم دسترسی به مال خود، بطور موقت قادر به پرداخت هزینه دادرسی نمی‌باشد (وفق ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی). دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی هم می‌تواند ضمن دادخواست بدوی یا تجدیدنظر یا فرجام مطرح شود و هم می‌تواند جداگانه مطرح گردد. در صورتی که دادگاه احراز نماید که خواهان توانایی پرداخت هزینه دادرسی را ندارد، حکم بر قبولی اعسار و عدم پرداخت هزینه دادرسی را بصورت موقت، صادر می‌نماید؛ چراکه در اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، اعسار دائمی یا مطلق وجود ندارد. این امر بدین معنا است که اگر حکم به نفع خواهان صادر شده باشد و او از اعسار خارج شود، اجرای احکام می‌بایست هزینه دادرسی را از او دریافت نماید اما اگر رای به ضرر او صادر شود، نیازی به اخذ هزینه دادرسی وجود ندارد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، به تفصیل در خصوص دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مطابق با قانون آیین دادرسی مدنی پرداخته می‌شود.

مطلب مرتبط: هزینه دادرسی چیست؟

نکات مهم در طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

در طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، خواهان دعوی می‌بایست شرایط شکلی و ماهوی طرح این دعوا را مدنظر قرار دهد. شرایط مزبور در بندهای ذیل به تفصیل بیان گردیده است.

۱) در درجه اول مهم ترین مساله در طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، مساله احراز عدم توانایی خواهان در پرداخت هزینه دادرسی و یا عدم دسترسی وی به اموالش می‌باشد.

۲) تکمیل استشهادیه ای که ضمیمه دادخواست می‌گردد که می‌بایست حاوی شهادت کتبی حداقل دو نفر از اشخاصی باشد که از وضعیت مالی و زندگانی خواهان دعوا مطلع می‌باشند. نکته مهم دیگر آنکه در شهادتنامه، مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمکن مالی او برای تأدیه هزینه دادرسی با تعیین مبلغ آن باید تصریح شده و شهود منشأ اطلاعات و مشخصات کامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذکر نمایند.(مستنبط از ماده ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی)

۳) فردی که مدعی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی است، نمی‌تواند تاجر بوده و یا شرکت تجاری باشد چراکه تجار در صورت عدم توانایی مالی، می‌بایست دادخواست ورشکستگی مطرح نمایند نه اعسار. این موضوع در ماده ۵۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی بیان گردیده است:

«از تاجر، دادخواست اعسار پذیرفته نمی‌شود. تاجری که مدعی اعسار نسبت به هزینه دادرسی می‌باشد باید برابر مقررات قانون تجارت دادخواست ورشکستگی دهد. کسبه جزء مشمول این ماده نخواهند بود.»

مطابق با ماده فوق، همانگونه که عرض گردید، اعسار از تجار و شرکت‌های تجاری پذیرفته نمی‌شود اما در خصوص اشخاص حقوقی حقوق عمومی مانند شهرداری ها، اداره کل حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۴۸۸ مورخ ۱۱-۰۴-۱۳۹۸ بیان داشته است که مقررات مربوط به ماده ۱۵ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، فقط در خصوص دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به است و ارتباطی با دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ندارد و اشخاص حقوقی حقوق عمومی مانند شهرداری ها، می‌توانند دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح نمایند هر چند اعسار آنها از پرداخت هزینه دادرسی، خلاف ظاهر و احراز آن دشوار است، اما در عین حال استماع آن منع قانونی ندارد. ناگفته نماند مطابق با رای وحدت رویه شماره 652 مورخه 28-01-1380 دولت از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیست، مگر اینکه قانون استثناء کرده باشد.

۴) در خصوص رسیدگی به دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، مستنبط از ماده ۵۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه مکلف به تعیین وقت و تشکیل جلسه رسیدگی است چراکه رسیدگی بدون تعیین وقت، خلاف عدالت و انصاف می‌باشد.

۵) دادگاه صالح جهت اظهارنظر در خصوص اعسار از پرداخت هزینه تجدیدنظر خواهی و یا فرجام خواهی، دادگاهی می‌باشد که رای مورد درخواست تجدیدنظر یا فرجام را صادر نموده است. 

مطلب مرتبط: نمونه رای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی با وجود داشتن وکیل دادگستری

۶) مقنن در ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی، ضرورت انضمام استشهادیه با شرایط مندرج قانونی را در دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی بیان نموده است پس اگر خواهان دعوا، استشهادیه را ضمیمه دادخواست ننماید، مورد از موارد صدور قرار عدم استماع دعوا خواهد بود. همچنین در خصوص شرایط شهود در استشهادیه فوق الاشاره ذکر این نکته حائز اهمیت است که از آنجایی که این دعوا، دعوایی غیرمالی است، مستنبط از بند الف ماده 230 قانون آیین دادرسی مدنی حتما می‌بایست شهود تعرفه شده، مرد باشند. نکته دیگر آنکه اگر خواهان دعوا شهودی به غیر از آنان که استشهادیه را امضاء نموده اند، به لحاظ معاذیری مانند فوت، بیماری، مسافرت در دادگاه حاضر نماید، می بایست از دادگاه درخواست نماید که بدلیل آنکه حضور شهودی که استشهادیه را امضاء نموده اند، در دادگاه ممکن نیست از شهود دیگری استماع شهادت صورت پذیرد حال اگر خوانده آمادگی دفاع داشته باشد مشکلی وجود نخواهد داشت اما اگر خوانده قصد جرح شهود را داشته باشد، می بایست به او فرصت مقتضی داده شود که در اینصورت جلسه تجدید می گردد. (وفق تبصره ماده ۲۳۴ قانون آیین دادرسی مدنی) 

نکته مهم دیگر در خصوص استماع شهادت شهود در دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، این است که حضور شهود در دادگاه و استماع شهادت آنان، منوط به احراز ضرورت این امر از طرف دادگاه رسیدگی کننده به دعوا می باشد. پس در صورتی که دادگاه ضرورت این امر را احراز ننماید، رسیدگی و صدور حکم بر مبنای شهادت کتبی و بدون حضور و استماع شهادت شهود، قانوناً بلااشکال می باشد. حال اگر دادگاه، استماع شهادت شهود را ضروری تشخیص دهد، در ابلاغیه تعیین وقت رسیدگی به خواهان دستور می دهد که شهود خود را در جلسه رسیدگی حاضر نماید. در  ارتباط با شرایط دعوت از شهود در دعوی اعسار شعبه 30 دادگاه تجدیدنظر استان تهران طی دادنامه شماره 9509970223000482 مورخه 30-03-1395 بیان داشته است:

«چنانچه مدعی اعسار از هزینه دادرسی، شهادت کتبی دو نفر مطلع را نیز ضمیمه دادخواست خود کرده باشد، در صورتی که دادگاه تحقیق از شهود را لازم و ضروری بداند، باید طبق قانون آنها را دعوت کند؛ بنابراین چنانچه این امر در اخطاریه خواهان مشاهد نشود، صدور حکم به بطلان دعوی فاقد وجاهت قانونی است.»

مطلب مرتبط: نکات تکمیلی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

۷) مستنبط از ماده 514 قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اعسار، می‌تواند بنا به شرایط خواهان دعوا، قسمتی از ادعای اعسار را بپذیرد و در خصوص قسمت دیگر، خواهان را ملزم به پرداخت هزینه دادرسی کند. اگر دادگاه بدین نحو عمل نماید، می‌بایست نسبت به آن قسمتی که دعوا را نپذیرفته، حتما نظری مبنی بر حکم بر بطلان دعوا را صادر نماید و نمی‌تواند این قسمت را بدون اعلام نظر بگذارد. 

نکته دیگر آنکه گاهی اوقات ممکن است پس از طرح دادخواست و ارسال اخطار رفع نقص از سوی دادگاه مبنی بر پرداخت هزینه دادرسی، خواهان دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح نماید، قانوناً طرح دعوای اعسار بصورت علی حده، منعی ندارد و دادگاه تا تعیین تکلیف نهایی در خصوص اعسار، نمی‌تواند به اصل دعوا رسیدگی نماید. حال اگر در چنین حالتی، دعوای اعسار مطرح شده از سوی خواهان، رد شده و حکم بر بطلان دعوای اعسار وی صادر و قطعی گردد، اداره کل حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره ۷/۹۶/۱۱۱۳ مورخ ۰۶-۰۵-۱۳۹۶ بیان داشته است که دادگاه در این فرض، مجدداً اخطار رفع نقص صادر نمی‌کند و خواهان مکلف است ظرف ده روز پس از ابلاغ دادنامه قطعی شده، نسبت به پرداخت هزینه دادرسی اقدام نماید. اما بنظر می‌رسد ارسال اخطار رفع نقص بصورت مجدد با انصاف سازگارتر باشد. 

نکته دیگر آنکه اگر دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی بصورت شکلی و با صدور قرار مانند قرار عدم استماع دعوا، رد شود، دفتر دادگاه طبیعتاً به خواهان اخطار رفع نقص مبنی بر پرداخت هزینه دادرسی، ارسال می‌نماید، بدان علت که به دعوای اعسار خواهان، سابقاً بصورت ماهوی رسیدگی نشده است، بنظر می رسد که تقدیم مجدد دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، بلامانع باشد اما در صورت رد شکلی دادخواست اخیر، صدور اخطار رفع نقص مجدد منتفی می‌باشد.