جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید چیست؟ مجازات آن کدام است؟

ماهیت جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید

غیر رشید به معنی سفیه است و او کسی است که تصرف وی در اموالش غالباً عقلایی نیست اما آنکه تصرفش غالباً عقلایی است رشید است. بنا به تصریح ماده 1207 قانون مدنی، محجورین از تصرف در اموال خود ممنوع می‌باشند و جهت انجام معامله می‌بایست توسط نماینده معامله نماید. مقنن در ماده 596 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات در خصوص سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، جرم‌انگاری نموده است. اشخاص غیر رشید یا سفیه به آن دسته از محجورینی گفته می‌شود که تصرفات آنها در امور مالی، عقلایی نبوده و نیاز به تایید و تنفیذ ولی یا قیم آنها می‌باشد. فلذا از آنجایی که این دسته از افراد، در امور مالی، محجور محسوب می‌شوند، هر شخصی که با سوء استفاده از شرایط آنان و به ضرر ایشان، نوشته یا سندی اعم از تجاری یا غیر تجاری را به هر نحو تحصیل نماید، مرتکب جرم شده و به مجازات مندرج قانونی محکوم خواهد شد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید و مجازات آن پرداخته شود.

مطلب مرتبط: جرم تهدید چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

ارکان تشکیل‌دهنده جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید

ارکان تشکیل‌دهنده جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید همانند سایر جرائم عبارت است از: عنصر قانونی، عنصر معنوی (رکن روانی) و عنصر مادی.

1- عنصر قانونی، مستند قانونی هر جرم است. این رکن در واقع در راستای اصل قانونی بودن جرم و مجازات موضوع ماده 2 قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است. رکن قانونی در طول دو رکن دیگر قرار دارد بدین معنی که رکن قانونی جرم باید باشد تا بتوان در خصوص رکن مادی و معنوی آن جرم اظهارنظر کرد. عنصر قانونی جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، ماده 596 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات می‌باشد. 

2- عنصر معنوی، اندیشه و فعل و انفعالات ذهنی مرتکب جرم است و حال و احوال ذهنی مجرم در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. جهت تحقق عنصر معنوی جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، لازم است که علاوه بر سوءنیت عام مرتکب جرم یعنی علم و آگاهی از وضعیت مجنی‌علیه و اخذ نوشته یا سند از او، سوءنیت خاص وی یعنی قصد اضرار به طرف مقابل نیز به اثبات برسد. 

3- عنصر مادی در واقع نِمود بیرونی اندیشه مجرمانه (آثار ملموس و بیرونی جرم) است و آثار بیرونی رفتار مجرمانه (پیکره جرم) در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. جهت تحقق عنصر مادی جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، می‌بایست تحصیل سند یا نوشته با سوء استفاده از شرایط مجنی‌علیه، صورت گرفته باشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است جهت تحقق جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، حتماً می‌بایست عمل فیزیکی جرم، اخذ نوشته یا سند باشد بنابراین اخذ مال از یک شخص غیر رشید حتی با سوء استفاده از ضعف نفس او با اینکه بصورت مستقیم هم به او ضرر وارد شده است، مشمول جرم مقرر در ماده 596 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات نمی‌شود.

شایان ذکر است که اگر جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، از سوی ولی یا قیم صورت گرفته باشد، دادستان مستند به ماده 70 قانون آیین دادرسی کیفری، شخصاً تعقیب مرتکب جرم را به جریان انداخته و یا آنکه فردی را بعنوان قیم موقت، جهت طرح دعوا تعیین می‌نماید اما چنان‌چه این جرم از سوی سایر افراد، ارتکاب یافته باشد، وای یا قیم شخص غیر رشید، اقدام به طرح دعوا خواهد نمود.

بیشتر بخوانید: عناصر تشکیل‌دهنده جرم کلاهبرداری چیست؟ مجازات آن کدام است؟

مجازات جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید

مطابق با مندرجات موجود در ماده 596 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، هر فردی که از ضعف نفس یک شخص غیر رشید، سوء استفاده نموده و بدین طریق، نوشته یا سندی را به ضرر او از وی اخذ نموده باشد، مرتکب جرم گردیده و مجازات وی علاوه بر جبران خسارت مالی، به حبس از 3 ماه تا یک سال و جزای نقدی از 66,000,000 تا 264,000,000 ریال محکوم خواهد بود. حال در فرضی که مرتکب جرم، ولی، وصی یا قیم شخص غیر رشید باشد، مجازات او علاوه بر جبران خسارت، از ۳ تا ۷ سال حبس خواهد بود. ذکر این نکته حائز اهمیت است که در حال حاضر مطابق با ماده 11 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب ۱۳۹۹، حداقل و حداکثر مجازات حبس فوق‌الاشاره به نصف کاهش یافته است فلذا مجازات این جرم در مواردی که از سوی ولی، وصی یا قیم صورت گرفته باشد، یک و نیم تا سه سال و‌ نیم حبس و اگر از سوی سایر افراد، ارتکاب یافته باشد، سه ماه تا یک سال حبس خواهد بود. ناگفته نماند که جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، در زمره جرائم قابل گذشت بوده و مشمول مرور زمان می‌باشد (جهت مشاهده تعریف قانونگذار از جرم قابل گذشت، تبصره 1 ماده 100 قانون مجازات اسلامی مشاهده گردد.).

بیشتر بخوانید: نحوه طرح دعوای تایید بطلان معامله بدلیل حجر

نکات مهم در خصوص جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید

۱) جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید یک جرم ساده و آنی می‌باشد و فقط در صورتی اتفاق می‌افتد که اخذ نوشته یا سند با سوء استفاده از ضعف نفس شخص غیر رشید صورت گرفته باشد. چنان‌چه در رسیدگی‌های قضایی مشخص شود که شخص غیر رشید بدون آنکه اقدامی از سوی طرف مقابل، انجام شده باشد، نوشته یا سندی را در اختیار او قرار دهد، مشمول ماده 596 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات نخواهد شد. ناگفته نماند در فرضی که مرتکب جرم با اعمال تهدید، نوشته یا سندی را از شخص غیر رشید دریافت نموده باشد، مجازات او مشمول ماده 668 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات خواهد شد.

2) با توجه به قید ورود ضرر به شخص غیر رشید جهت تحقق جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، لازم به توضیح است که صرف احتمال ورود ضرر به غیر رشید کفایت می‌نماید و نیازی نیست که در عمل به او ضرری وارد شده باشد. ناگفته نماند که منظور از ضرر، ضررهای وارد شده به بزه‌دیده می‌باشد نه ضررهایی که به خانواده یا اقوام او وارد می‌شود. بطور مثال در فرضی که شخص «الف» به عنوان مرتکب جرم، چکی را از شخص «ب» که غیر رشید نیز می‌باشد، اخذ نماید، جرم سوء‌ استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، تحقق یافته است چراکه برای غیر رشید، التزام با سوء استفاده از شرایط وی ایجاد شده است.

3) مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، مستلزم تقدیم دادخواست حقوقی می‌باشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که ضرر و زیان ناشی از جرم و صدور حکم به جبران آن، از حیث ماهیت، مجازات محسوب نمی‌شود و مطالبه آن، عنوان دعوای حقوقی را دارد و با توجه به قاعده کلی مذکور در ماده 15 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، صدور حکم به جبران خسارت؛ جز در مواردی که مقنن به صدور چنین احکامی بدون تقدیم دادخواست تصریح کرده است، نیازمند تقدیم دادخواست است؛ بنابراین، صرف ذکر عبارت «علاوه بر جبران خسارات وارده» در ماده 596 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات به معنای منتفی بودن مطالبه و رعایت تشریفات مربوط به آن نمی‌باشد.

4) تحقق جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص غیر رشید، مشروط به اثبات حجر آنها در دادگاه صالح بوده و صرف نظریه پزشکی قانونی مبنی بر عدم توانایی شخص در اداره امور مالی بدون تصریح به محجوریت وی مُثبِتِ ضعف نفس شخص مذکور و تحقق بزه سوء استفاده از ضعف نفس نمی‌باشد.