بررسی جرم جعل و مجازات آن مطابق با قانون مجازات اسلامی

تعریف جعل

جعل عبارت است از ساختن یا تغییر دادن آگاهانه هرگونه نوشته یا سندی به ضرر فرد دیگر با هدف نشان دادن آنها به عنوان نسخه اصلی.

ماده ٥٢٣ قانون مجازات اسلامی در تعریف جعل عنوان نموده است:

جعل و تزویر عبارتند از: ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیر رسمی خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن‌ یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر یا بکار بردن مهر دیگری ‌بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب.

در جرم جعل، جاعل (کسی که مرتکب جعل میشود) قصد دارد چیزی را بسازد همانند سند اصلی تا همان آثاری که بر سند اصلی بار می شود بر آن سند ساختگی هم بار شود.

مطلب مرتبط: نکات کلیدی در مورد جعل و استفاده از سند مجعول

شرایط تحقق جرم جعل

یکی از شروط اساسی جهت تحقق جرم جعل، سند یا نوشته بودن موضوع جعل می باشد. لذا موضوع جعل، نوشته و یا سند است و اصل کلی در این مورد این است که جعل باید بر روی سند واقع گردد.

نکته مهم این است که ضرورتی ندارد که سند متعلق به دیگری باشد بلکه میتواند متعلق به خود فرد جاعل باشد بطور مثال در شناسنامه خودش تاریخ تولد را تغییر میدهد یا در نسخه قرارداد اجاره که متعلق به او می باشد این تغییرات را ایجاد کند.

جرم جعل از یک دیدگاه بر دو قسمت تقسیم می شود:

جعل کلی:

جعل کلی آن است که کل نوشته ساختگی باشد و اصالت نداشته باشد مثل اینکه فردی یک گواهینامه رانندگی جعلی بسازد.

جعل جزئی:

در این نوع جعل، سند اصالت دارد ولی در قسمتی از سند دست برده شده و فقط آن قسمت از سند باطل و غیرقابل استناد است.

برای تحقق این جرم یکی از شرایط اساسی این است که باید امکان به اشتباه انداختن اشخاص متعارف باشد یعنی اینکه این احتمال وحود داشته باشد که این اشخاص مورد ساختگی را با اصل آن اشتباه بگیرند.

بنابراین هرگاه عرفاً امکان به اشتباه انداختن دیگران وجود داشته باشد حتی اگر شباهتی بین مورد جعلی با اصلی مشاهده نشود، باز رفتار ارتکابی تحت عنوان جعل قابل تعقیب خواهد بود.

سوال مهم این است که وقتی گفته می شود ملاک به اشتباه انداختن افراد در جرم جعل، افراد متعارف هستند، این افراد چه کسانی هستند؟

منظور از افراد متعارف، افراد معمولی جامعه هستند نه کارشناسان و متخصصین.

ساختگی و تقلبی بودن ماهیت جرم جعل

موضوع جرم جعل باید ماهیتاً ساختگی و تقلبی باشد و صرف اینکه حاوی اطلاعات دروغ باشد برای تحقق جرم جعل کافی نیست با بیان این شرط مشخص میشود که گزارش دروغ جعل نیست بلکه باید خود سند ساختگی باشد چون در گزارش خلاف واقع اصل سند ساختگی نیست بلکه محتوای آن هم خلاف واقع و دروغ است.

فرد میتواند سند یا نوشته ای را که خود تنظیم میکند به دروغ تنظیم نماید اما ارائه این اطلاعات دروغ هر چند بصورت کتبی باشد جعل محسوب نمی شود.

جعل و گزارش خلاف واقع از این نظر که هر دو دروغ می باشند شباهت دارند ولی تفاوت آنها با یکدیگر این است که در جعل این دروغ به شخص دیگری و در گزارش خلاف واقع این دروغ به خود شخص تنظیم کننده گزارش نسبت داده می شود و این شخص مطالب دروغ را خودش بیان میکند نه اینکه سندی بسازد و محتوای سند حکایت از دروغی باشد که به دیگری نسبت داده شود.

یکی دیگر از شروط تحقق جرم جعل، ورود ضرر به دیگری است این امر بدین معنا می باشد که اگر در سند با نوشته ای دست برده شود حتما بایستی این اقدام متضمن ضرری باشد و این ضرر ایجاد گردد.

ضرر ایجاد گردیده در جرم جعل می تواند مادی یا معنوی باشد.

ضرر مادی ضرری است که به دارایی اشخاص وارد می شود اما ضرر معنوی ضرری می باشد که موضوع ضرر، شرف، آبرو، اعتبار، شهرت و حیثیت خانوادگی و شغلی اشخاص است.

بطور مثال اگر کسی با ساختن یک برگ جعلی (دادنامه) فرد دیگری را متهم به ارتکاب اعمال منافی عفت نماید تا آبروی او را ببرد، ضرر معنوی به آن فرد وارد نموده است.

افراد متضرر از این ضرر هم می توانند حقیقی (انسان) یا حقوقی (شرکت) باشند.

در تحقق ورود ضرر به غیر حتما لازم نیست که آن ضرر تحقق خارجی داشته باشد یعنی در عالم واقع آن ضرر محقق شود بلکه احتمال ورود ضرر نیز کفایت می کند.

عناصر جرم جعل

در جرم جعل نیز همانند سایر جرایم باید سه عنصر قانونی، مادی و معنوی به صورت همزمان در کنار هم قرار داشته باشند تا این جرم محقق شود و هر زمان که یکی از این عناصر وجود نداشته باشند، جرم جعل محقق نشده است.

عنصر قانونی جرم جعل

از مواد ٥٢٣ تا ٥٤٢ قانون مجازات اسلامی از فصل پنجم کتاب تعزیرات در مورد جرم جعل و مجازات آن در موارد مختلف توضیح داده است.

عنصر مادی جرم جعل

در تحقق جرم جعل مانند هر جرم دیگری باید یک تصور ذهنی از موضوع جرم در ذهن مرتکب باشد که به یک شکلی تحقق خارجی پیدا کند که به آن تحقق قصد مجرمانه می گویند.

بنابراین در انجام عنصر مادی اولاً باید در عالم خارج تحقق پیدا کند ثانیاً برای تحقق این قصد مجرمانه باید اقدامی صورت گرفته باشد به بیان دیگر از طریق انجام یک کار باشد نه ترک آن کار.

ماده ٥٢٣ قانون مجازات اسلامی بیان میدارد:

جعل و تزویر عبارتند از: ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیررسمی خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن‌ یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر یا بکار بردن مهر دیگری ‌بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب.

بیشتر بخوانید: نحوه اجرای مجازات حبس در قانون مجازات اسلامی

اشکال مختلف جرم جعل که در ماده ٥٢٣ قانون مجازات اسلامی در مورد آن توضیح داده شده است عبارتند از:

١) ساختن نوشته یا سند اعم از رسمی یا غیر رسمی:

در این شکل از جعل، سند اصلی وجود ندارد و جاعل از طریق ساختن، سندی را خلق می نماید.

٢) ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیر رسمی:

منظور از امضاء هر علامتی است که شخص در زیر یک سند یا نوشته برای منتسب کردن آن به خود می گذارد.

مهر علامتی است که افراد به جای امضاء از آن استفاده می کنند.

٣) خراشیدن:

خراشیدن به معنای مجروح کردن است یعنی در این شیوه با استفاده از وسایلی همچون تیغ یا چاقو، حرفی از یک نوشته برداشته می شود تا موضوع سند تغییر کند.

٤) تراشیدن:

تراشیدن به معنای تراش دادن، صاف کردن، جعل کردن و ساختن و خلق کردن می باشد. در تراشیدن اقدام مرتکب همانند خراشیدن است. تنها تفاوتی که دارند این است که در خراشیدن حروفی از کلمه و در تراشیدن کل کلمه کامل در یک نوشته محو می گردد.

٥) قلم بردن:

در قلم بردن با استفاده از قلم در کل یا جزئی از سند تغییری ایجاد می شود یا چیزی به آن اضافه می گردد.

٦) الحاق:

الحاق به معنای اتصال کردن است و به این معنا است که چیزی به سند اضافه می گردد.

٧) محو:

محو از نظر لغوی به معنای نابود کردن، پاک کردن و ... است و اصطلاحاً به معنای پاک کردن قسمتی از سند می باشد.

٨) اثبات:

اثبات در لغت به معنای تایید کردن و ثابت کردن است و در اصطلاح به معنای پاک کردن نوشته یا علامتی که حکایت از بی اعتباری سند دارد بطور مثال عبارت "فوت گردید" را از شناسنامه باطله پاک می کنند تا هم چنان آنرا معتبر جلوه دهند و سوء استفاده نمایند.

٩) سیاه کردن:

به معنای این است که جاعل با سیاه کردن، یک کلمه یا یک خط از یک نوشته را از بین میبرد مانند آنکه با یک ماژیک یک کلمه را سیاه میکند تا خوانا نباشد.

١٠) تقدیم یا تاخیر سند نسبت به تاریخ حقیقی آن:

یعنی اینکه جاعل بعد از تنظیم سند، تاریخ درج شده در آن را جلو یا عقب بیندازد و یا اینکه تاریخ سند را برخلاف تاریخ واقعی درج کند.

١١) الصاق نوشته ای به نوشته دیگر:

یعنی دو نوشته به هم متصل و چسبانده شوند بطوریکه از الصاق آنان به همدیگر سند متقلبانه ای بوجود بیاید.

١٢) بکاربردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن:

در این مورد فردی از مهر فرد دیگری بدون اجازه صاحب آن استفاده می نماید.

عنصر روانی جرم جعل

جرم جعل در زمره جرایم عمدی است که مرتکب عالمانه و آگاهانه این عمل را انجام می دهد.

در تحقق این جرم باید این نکته احراز شود که مرتکب با علم بر اینکه حق ساختن یا دست بردن در سندی را ندارد اما این کار را انجام می دهد.

بنابراین در تحقق این جرم باید قصد ساختن یا تغییر دادن احراز شود و هم چنین مرتکب باید قصد فریب دادن دیگران را برای اینکه این سند یا نوشته یا چیز مجعول دیگر را به عنوان اصل قبول نمایند و از این طریق به آنان ضرر وارد شود را داشته باشد این موضوع سوءنیت خاص او را شامل می شود.

نکات مهم مرتبط با موضوع جعل و استفاده از سند مجعول

• وجود عنصر ضرری از شرایط تحقق بزه جعل است.
• جعل و استفاده از سند مجعول در راستای ارتکاب بزه کلاهبرداری از مصادیق مانور متقلبانه محسوب می شود.
• تحصیل مال از طریق جعل و استفاده از سند مجعول، لزوماً مصداق بزه تحصیل مال از طریق نامشروع محسوب نمی‌شود.
• حداکثر جزای نقدی بزه جعل و استفاده از سند مجعول غیررسمی، دوازده میلیون ریال است و صدور حکم بیش از مبلغ مذکور وجاهت قانونی ندارد.
• اظهارنظر کارشناسی مبنی بر جعلی بودن مدارک مستند رای قطعی، از جهات پذیرش اعاده دادرسی است.
• دادن چک سفید امضاء ظهور در تفویض اختیار پر کردن آن به دارنده چک دارد و بدین لحاظ درج مندرجات مورد توافق از ناحیه دارنده جعل و الحاق به شمار نمی‌آید.
• ایجاد صفحه در فیس‌بوک به نام دیگری و بدون اجازه وی، از مصادیق بزه جعل رایانه‌ای محسوب می‌شود.
• شرط اثبات بزه جعل در سند، ارائه‌ی اصل سند مجعول است؛ لذا ارائه‌ی رونوشت سند مجعول کفایت نمی‌کند.
• چنانچه زوجه خود به جهت بزه جعل محکوم‌ شده باشد نمی‌تواند به جهت بزه کلاهبرداری و چک بلامحل درخواست اجرای وکالت ناشی از شرط محکومیت زوج به جرم خلاف شئونات خانوادگی کند زیرا موقعیت شئونات خانوادگی هر دو در این شرایط مساوی است.
• ادعای جعل در مرحله تجدیدنظر پذیرفته نمی شود زیرا این ادعا باید در جلسه اول دادرسی طرح شود.
• دستکاری در کپی سند از مصادیق جعل محسوب نمی‌شود.
• تحصیل وجه از طریق صورت سازی متقلبانه توسط کارمند بیمه، مصداق بزه اختلاس توأم با جعل است نه تحصیل مال از طریق نامشروع.
• دستکاری سند سجلی واقعی، مصداق بزه مخدوش کردن سند سجلی است نه جعل.
• ادعای جعل قسمتی از قرارداد به معنای پذیرش صحت کلی قرارداد می‌باشد که در قسمتی از آن مورد ادعای جعل واقع‌شده است.
• احکام دادگاه‌های کیفری، به‌جز دعاوی راجع به جعلیت سند، برای محاکم حقوقی لازم‌الاتباع نیست.
• صدور چک بعد از فوت صاحب حساب، مصداق جعل و استفاده از سند مجعول است.