ضرورت اخذ آخرین دفاع از متهم

ضرورت اخذ آخرین دفاع از متهم

پس از انجام بازجویی توسط بازپرس یا دادیار پرونده که گاه ممکن است طی چند جلسه انجام شود و نیز پیش از صدور قرار نهایی در مورد اتهام، می بایست آخرین دفاع از متهم اخذ شود. حق آخرین دفاع بر پایه اصل برائت است و هدف این است که بعد از شنیدن اظهارات شاکی و شهود توسط مرجع تحقیق و جمع آوری دلایل، همیشه آخرین فردی که مطلبی را می گوید متهم باشد تا در جهت تثبیت اصل برائت، هر دفاعی را که به نظرش می رسد، اظهار نماید. در این ارتباط ماده ۲۶۲ قانون آیین دادرسی کیفری مقرر نموده است:

"بازپرس پس از پایان تحقیقات و در صورت وجود دلایل کافی بر وقوع جرم، به متهم یا وکیل وی اعلام می کند که برای برائت یا کشف حقیقت هر اظهاری دارد به عنوان آخرین دفاع بیان کند. هرگاه متهم یا وکیل وی در آخرین دفاع، مطلبی اظهار کند یا مدرکی ابراز نماید که در کشف حقیقت یا برائت موثر باشد، بازپرس مکلف به رسیدگی است."

درج عبارت «در صورت وجود دلایل کافی بر وقوع جرم» در ماده فوق الذکر، معنای روشنی دارد، یعنی از آنجایی که هدف از اخذ آخرین دفاع متهم، شنیدن دفاع او در برابر دلایلی است که برخلاف اصل برائت، نشان دهنده ارتکاب جرم از جانب اوست، اگر به تشخیص بازپرس یا دادیار دلایل ارائه شده کافی برای نقض اصل برائت و اثبات مجرمیت متهم در دادگاه نبوده و او بدون شنیدن آخرین دفاع متهم نیز اعتقاد به بی گناهی او داشته باشد، اخذ آخرین دفاع که گاه مستلزم ارسال ابلاغیه حضور و صرف وقت طولانی است، ضرورت ندارد. بنابراین دریافت احضاریه توسط متهم یا وکیل او جهت اخذ آخرین دفاع می تواند قرینه ای بر این باشد که نظر بازپرس بر صدور قرار جلب به دادرسی است ‌‌و تداوم دفاع منتسب توسط متهم یا وکیل او نقش تعیین کننده ای در تغییر نظر بازپرس و متقاعد ساختن او به صدور قرار منع تعقیب دارد.

مطابق با توضیحات فوق مشخص می گردد که اخذ آخرین دفاع یک تکلیف قانونی است و صدور قرار مجرمیت (جلب به دادرسی) بدون اخذ آخرین دفاع از متهم وجهه قانونی ندارد. همچنین نادیده گرفتن آخرین دفاع از سوی بازپرس یا دادیار، تخلف انتظامی می باشد.

پر واضح است که اخذ آخرین دفاع قبل از تحقیقات مقدماتی مانند بازجویی از شاکی، استماع شهادت شهود، اخذ نظریه کارشناسی، انجام معاینه و تحقیقات محلی و … منطبق با موازین قضایی نمی باشد چراکه کلیه دلایل و مدارک باید در موقع اخذ آخرین دفاع به متهم تفهیم گردد تا او‌ فرصت دفاع از خود را داشته باشد. به هر ترتیب اخذ آخرین دفاع زمانی صورت می گیرد که به هیچ تحقیق مجددی نیاز نباشد و متعاقب آن قرار نهایی صادر گردد. شعبه 32 دیوان عالی کشور با تاکید بر ضرورت اخذ آخرین دفاع از متهم و در ارتباط با ضمانت اجرای عدم اخذ آخرین دفاع از متهم مستند به ماده ۳۹۹ قانون آیین دادرسی کیفری طی دادنامه صادره به شماره 9409970910500216 مورخ 03-06-1394 بیان داشته است که: "عدم اخذ آخرین دفاع از متهم در جلسه رسیدگی، موجب نقض رای در دیوان عالی کشور است." همچنین شعبه 14 دادگاه تجدیدنظر استان تهران در این باره طی دادنامه شماره 9209970221400017 مورخ 21-01-1392 عنوان داشته است که: "عدم رعایت تشریفات و قواعد دادرسی از جمله عدم اخذ آخرین دفاع و عدم اخذ تامین کیفری از موارد نقض حکم است."

در مورد اینکه بیان آخرین دفاع توسط متهم، حق اوست یا تکلیف او، سابقاً اختلاف نظر وجود داشت اما قانون جدید آیین دادرسی کیفری به این اختلاف پایان داد و با وضع ماده ۲۶۳ مقرر نمود که آخرین دفاع حق متهم است و حقی قابل اسقاط است و متهم می تواند با وجود دریافت احضاریه برای حضور و ارائه آخرین دفاع، در دادسرا حاضر نشود. ماده ۲۶۳ قانون آیین دادرسی کیفری عنوان داشته است:

"در صورتی که متهم یا وکیل وی برای اخذ آخرین دفاع احضار شود و هیچ یک از آنان بدون اعلام عذر موجه، حضور نیابد، بدون اخذ آخرین دفاع، اتخاذ تصمیم می شود."

همانگونه که در مواد ۲۶۲ و ۲۶۳ قانون آیین دادرسی کیفری بیان گردید بازپرس می تواند آخرین دفاع متهم را از وکیل او‌ اخذ نماید و متهم همانطور که می تواند اصلا برای ارائه آخرین دفاع حاضر نشود، می تواند این مورد را به وکیل خود واگذار نماید. این امر بدین معنا می باشد که اگر بازپرس تحقیقات را کافی دانسته و برای مهیا شدن برای صدور قرار جلب به دادرسی، متهم را برای اخذ آخرین دفاع احضار نماید، نمی تواند مقرر دارد که متهم باید شخصاً جهت ارائه آخرین دفاع در دادسرا حاضر شود.

بیشتر بخوانید: اصل برائت چیست؟

مستندات قانونی مرتبط با ضرورت اخذ آخرین دفاع از متهم

نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه

شماره نظریه: 7/1401/780 شماره پرونده: 1401-168-780 ک تاریخ نظریه: 1401/10/04

اظهارنظر فرمایید اگر بعد از اخذ آخرین دفاع از متهم، بازپرس اقدام تحقیقی انجام دهد و دلیل جدیدی به نفع یا ضرر متهم تحصیل نشود و ادله اتهام، کماکان همان ادله سابق باشد، با توجه به عدم تحصیل دلیل جدید له یا علیه متهم، آیا مقام قضایی با توجه به اقدام تحقیقی صورت پذیرفته، مجددا جهت اخذ آخرین دفاع می بایستی متهم را احضار کند؟

مستفاد از مواد 262، 263 و 371 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 آخرین دفاع، آخرین اظهاری است که متهم در قبال اتهام انتسابی بیان می‌کند و پس از آن تحقیق دیگری انجام نمی شود؛ اما چنانچه متهم در آخرین دفاع مطلبی بیان کند یا مدرکی ابراز نماید که در برائت یا کشف حقیقت موثر باشد، بازپرس مکلف به رسیدگی است؛ چراکه ممکن است در انجام تحقیقات اخیر مسائلی مطرح شود که حقوق دفاعی متهم در آن نهفته باشد و باید پس از انجام آن تحقیق، مجدد آخرین دفاع متهم را اخذ کند؛ هر چند که از نظر بازپرس، نتیجه تحقیقات در خصوص مطالب بیان شده یا مدارک ابراز شده از سوی متهم در برائت وی یا کشف حقیقت بی تاثیر بوده باشد. شایسته ذکر است؛ آخرین دفاع، آخرین اقدام تحقیقی یا دادرسی و آخرین اقدام پیش از ختم دادرسی است و یکی از اصول دادرسی محسوب می شود.

نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه

شماره نظریه: 7/97/144 شماره پرونده: 97-168-144 تاریخ نظریه: 1397/02/03

مطابق ماده 171 قانون آئین دادرسی کیفری فاصله میان ابلاغ اوراق احضاریه به متهم و زمان حضور نزد بازپرس نباید کمتر از 5 روز باشد، حال آیا موعد مورد اشاره (5 روز) در زمان اخذ آخرین دفاع از متهم نیز باید در ابلاغ احضاریه رعایت شود یا خیر؟

رعایت موعد پنج روزه مذکور در ماده 171 قانون آیین دادرسی کیفری 1392 اعم از این است که بازپرس متهم را برای نوبت اول احضار نماید و یا در نوبت های بعدی و از جمله به منظور اخذ آخرین دفاع موضوع ماده 263 این قانون مبادرت به احضار متهم نماید.