عقد رضایی و عقد تشریفاتی چیست؟ شرایط انعقاد آنها کدام است؟

مفهوم عقد

به دلالت ماده 183 قانون مدنی، عقد عبارت است از آنکه یک یا چند نفر در مقابل یکدیگر تعهد به انجام امری نمایند که مورد قبول همه آنها باشد. عقد مبتنی بر اراده است و جهت انعقاد آن، وجود حداقل دو اراده لازم و ضروری است. فلذا عقد به عنوان یکی از مهم‌ترین اسباب ایجاد تعهد در قانون مدنی، نقش بنیادینی در تنظیم روابط حقوقی اشخاص ایفا می‌نماید. مقنن در قانون مدنی ایران، متأثر از متون فقهی، قراردادها را از حیث نحوه انعقاد به انواع مختلفی تقسیم می‌نماید که یکی از مهم‌ترین آنها تقسیم‌بندی عقد به عقد رضایی و عقد تشریفاتی می‌باشد. شناخت تفاوت‌های این دو نوع عقد و شرایط تحقق هر یک، در تفسیر صحیح اراده طرفین و تشخیص آثار حقوقی قراردادها اهمیت بسزایی دارد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص عقد رضایی و عقد تشریفاتی و شرایط انعقاد آنها پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: عقود لازم، جایز و خیاری کدام‌اند؟

مفهوم عقد رضایی و عقد تشریفاتی

عقد رضایی یا عقد غیر تشریفاتی به عقدی می‌گویند که به صرف اراده و توافق طرفین تشکیل می‌گردد و جهت انعقاد آن، هیچ تشریفات خاصی لازم نباشد فلذا عقد رضایی، عقدی است که برای انعقاد آن، وجود توافق طرفین عقد کفایت نموده و تحقق آن نیازمند انجام تشریفات خاص یا شکل معینی نمی‌باشد. در این نوع عقد، ایجاب و قبول به هر وسیله‌ای که دلالت بر قصد انشای طرفین نماید، می‌تواند موجب تحقق عقد شود، خواه به صورت لفظی باشد خواه به صورت عملی؛ مانند عقد نکاح که برای تحقق آن نیازی به تشریفات خاصی نمی‌باشد.

نکته مهم و قابل توجه آن است که در قانون مدنی، اصل بر رضایی بودن عقود است. این اصل از ماده 190 قانون مدنی قابل استنباط است که شرایط اساسی صحت معاملات را بدون اشاره به لزوم تشریفات خاص بیان می‌نماید. فلذا، در موارد تردید باید عقد را رضایی دانست، مگر آنکه قانونگذار به صراحت تشریفات خاصی را جهت انعقاد عقد مقرر نموده باشد. عقودی مانند بیع، اجاره، و ... در اصل از جمله عقود رضایی محسوب می‌شوند، مگر آنکه قانون در مورد خاصی شکل ویژه‌ای را مقرر کرده باشد.

اما عقد تشریفاتی به عقدی می‌گویند که جهت تشکیل و انعقاد آن، تشریفات و شکل خاصی مانند قبض و اقباض و ... شرط شده باشد و انجام آن تشریفات علاوه بر ایجاب و قبول، شرط صحت عقد باشد. تشریفات ممکن است شامل تنظیم سند رسمی، ثبت در مراجع خاص یا رعایت قالب معینی در اعلام اراده باشد. هدف قانون‌گذار از پیش‌بینی این تشریفات، حمایت از نظم عمومی، جلوگیری از اختلافات آتی و تضمین امنیت حقوقی معاملات مهم است؛ مانند صدور چک که پس از آخرین اصلاحات، یک عقد تشریفاتی محسوب و علاوه بر ایجاب و قبول می‌بایست در سامانه صیاد نیز ثبت گردد.

لازم به توضیح است تا پیش از تصویب قانون الزام به ثبت رسمی معاملات اموال غیرمنقول مصوب 1403، عقد بیع یک عقد رضایی بود اما با تصویب قانون اخیرالذکر و به دلالت ماده 1 همان قانون، عقد بیع در خصوص املاک ثبت شده تبدیل به یک عقد تشریفاتی گردیده است به نحوی که علاوه بر ایجاب و قبول، طرفین قرارداد ملزم هستند هر عمل حقوقی اعم از عقد و ایقاع که موضوع یا نتیجه آن انتقال مالکیت عین یا منافع است را در سامانه ثبت الکترونیک اسناد به ثبت برسانند وگرنه هیچ شکایت کیفری یا دعوای حقوقی یا تقاضایی در خصوص آن عمل حقوقی و اسناد مربوط به آن مسموع نخواهد بود. اما در خصوص دیگر اموال، عقد بیع همچنان یک عقد رضایی است و با ایجاب و قبول طرفین محقق می‌گردد.

شرایط انعقاد عقد رضایی و عقد تشریفاتی

همانگونه که در صدر مقاله نیز بیان گردید، جهت صحت و انعقاد عقد رضایی، وجود شرایط صحت معاملات مندرج در ماده 190 قانون مدنی اعم از قصد طرفین و رضای آن‌ها، اهلیت طرفین، موضوع معین که مورد معامله باشد و مشروعیت جهت معامله کفایت می‌نماید اما انعقاد عقد تشریفاتی علاوه بر شرایط فوق‌الاشاره، نیازمند وجود شرایطی نیز می‌باشد که شامل رعایت تشریفات قانونی خاص است. یکی از مصادیق عقد تشریفاتی، عقد عینی است. عقد عینی به عقدی می‌گویند که با قبض و اقباض عقد واقع می‌شود و قبض، شرط صحت عقد است؛ مانند عقد وقف، عقد رهن، عقد هبه و ... . نکته مهم و قابل توجه آن است که با تدقیق در متون حقوقی موجود و با دقت نظر در ماده 191 قانون مدنی می‌توان اینگونه بیان نمود که مطابق با اصل حاکمیت اراده، در صورت تردید میان رضایی و تشریفاتی بودن عقود، اصل بر رضایی بودن عقود و قراردادهاست فلذا عقود به صرف ایجاب و قبول میان طرفین واقع می‌شوند.

مطلب مرتبط: عقد معلق چیست؟ شرایط انعقاد آن کدام است؟

تفاوت‌های میان عقد رضایی و عقد تشریفاتی

در ارتباط با تفاوت‌های میان عقد رضایی و عقد تشریفاتی می‌توان اینگونه بیان نمود که اولاً عقد رضایی صرفاً با تراضی طرفین منعقد می‌شود اما عقد تشریفاتی نیازمند رعایت تشریفات قانونی خاص می‌باشد. ثانیاً عقد رضایی یک قاعده‌ کلی در قانون مدنی است، اما عقد تشریفاتی استثناء بوده و نیاز به تصریح قانونی دارد. ثالثاً در عقد رضایی، عدم وجود و یا رعایت تشریفات شکلی، هیچ تاثیری در صحت عقد ندارد، اما در عقد تشریفاتی، عدم رعایت تشریفات مقرر موجب بطلان یا عدم تحقق عقد خواهد شد. رابعاً هدف مقنن از وضع عقود رضایی، تسهیل روابط معاملاتی و احترام به اراده اشخاص بوده است، اما هدف از وضع عقود تشریفاتی، حفظ نظم و امنیت حقوقی و حمایت از اشخاص ثالث می‌باشد.