حق حبس زوجه با وجود اعسار زوج

تکلیف حق حبس زوجه در صورت اعسار زوج

حق در لغت به معنای سهم و بهره معین فرد می باشد. حق حبس در نکاح، یعنی اینکه زوجه (زن) در صورتی که مهریه او یک مال مشخص و قابل وصول باشد، تا زمانی که کل آن را دریافت ننموده، از انجام دادن وظایفی که شرعا و قانونا در مقابل همسر خود دارد، امتناع نماید. در واقع حق حبس از مصادیق دفاع متقابل طرفین است. حق حبس بعنوان حق زوجه عبارت است از خودداری زوجه از تمکین تا زمانی که مهریه خود را تماما دریافت نکرده است. برای اینکه زوجه (زن) بتواند از حق حبس خود استفاده نماید، لازم است که شرایط ذیل وجود داشته باشد:

١) مهریه زن تعیین شده باشد: یعنی اینکه اگر در عقد ازدواج، مهریه ای تعیین نشده باشد، بالطبع حق حبسی نیز وجود نخواهد داشت. مطابق با نظریه برخی از فقها، عدم تعیین مهر موجب سقوط حق حبس نمی شود اما قانون مدنی در این زمینه مبهم است. اما با تکیه بر نظرات اکثریت علمای حقوق میتوان اینگونه بیان نمود که توافق زن و شوهر مبنی بر نخواستن مهریه به طریقی باعث سقوط حق حبس می شود.

٢) مهریه تعیین شده، حال باشد: یعنی اینکه اگر برای مهریه مدت تعیین شده باشد، تا قبل از رسیدن آن مدت، زن حق امتناع (خودداری) از تمکین را ندارد. در این ارتباط شعبه 24 دادگاه تجدیدنظر استان تهران در دادنامه شماره 9209970222401360 مورخ 19-08-1392 در ارتباط با شرایط استناد به حق حبس در نکاح بیان داشته است که:

"هرگاه در عقد نکاح، مهریه عندالاستطاعه قید شود، مهریه حال و منجز نیست بنابراین زوجه حق حبس ندارد."

مطلب مرتبط: نحوه مطالبه مهریه در عقد موقت

موارد از بین رفتن حق حبس زوجه در نکاح

الف- اسقاط حق حبس توسط زوجه

بدلیل اینکه حق حبس، یک حق شخصی است و در واقع حق الناس است، زن میتواند این حق را از خود ساقط نماید. بنابراین زوجه میتواند بطور صریح بصورت شرط ضمن عقد در زمان ازدواج یا بعد از آن، به هر ترتیبی این حق را از خود سلب نماید. نکته مهم آن که برخی از علمای حقوق معتقدند که در شرایطی که مهریه نامتعارف و غیرمعمول توسط زن و شوهر تعیین شده باشد و شرایط بیانگر این باشد که مرد توان پرداخت مهریه را ندارد، میتوان این امر را بیانگر اراده ضمنی زن مبنی بر اسقاط حق حبس دانست.

ب- دریافت مهریه

در صورتی که مرد مهریه را تماما به همسر خود پرداخت نماید، حق حبس زن از بین میرود. یعنی زن پس از دریافت مهریه، موظف به تمکین است و در صورت عدم تمکین، ناشزه محسوب می شود. نکته مهم این است که در صورت پرداخت حتی نیمی از مهریه نیز، حق حبس به قوت خود باقی است و تا دریافت تمام مهریه از بین نمیرود.

ج- تمکین زوجه

مطابق با نظریه اکثر فقها و هم چنین مطابق با قانون مدنی، در صورتی که تمکین زن، ارادی و از روی اختیار باشد و اجبار یا اکراهی در کار نباشد و هم چنین تمکین، خاص باشد، حق حبس زوجه از بین میرود. در این ارتباط شعبه دوم دادگاه تجدیدنظر استان تهران در دادنامه شماره 9509970220200289 مورخ 26-02-1395 در ارتباط با تأثیر زندگی مشترک بر حق حبس زوجه چنین بیان داشته است:

"در صورتی که زوجین زندگی مشترک را شروع کرده باشند، اصل بر سقوط حبس زوجه است؛ مگر اینکه خلاف آن ثابت شود."

مطلب مرتبط: چگونه می توان به شکل قانونی از شوهر نفقه گرفت؟!

تاثیر اعسار زوج بر اسقاط حق حبس زوجه

اعسار در لغت به معنای فقر و تنگدستی می باشد. در علم حقوق، معسر کسی است که بدلیل عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به اموال خود، قادر به پرداخت دیون خود نمی باشد (ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی). در صورت اعمال حق حبس زوجه و اعسار زوج، میتوان مطابق با نظریه فقها، اینگونه نتیجه گیری نمود که سه نظریه متصور است:

1. اکثر فقها معتقدند که اعسار زوج تاثیری بر حق حبس زوجه ندارد و باعث از بین رفتن حق حبس نمی شود.
2. برخی معتقدند که اعسار زوج میتواند باعث از بین رفتن حق حبس زوجه شود.
3. نظریه ای معروف به نظریه تفصیلی بین علم و جهل زوجه وجود دارد که مطابق با آن، در صورتی که زن نسبت به اعسار مرد، آگاهی داشته باشد، میتوان این امر را دلیل بر سقوط حق حبس او دانست اما اگر زن نسبت به اعسار مرد، جاهل باشد و دادگاه حکم به تقسیط مهریه دهد، با توجه به ضرورت حفظ ثبات کیان خانواده و مصلحت جامعه اسلامی، بنظر میرسد بهتر است حکم به اسقاط حق حبس زوجه نمود.

مطلب مرتبط: تمکین چیست؟ عدم تمکین به چه معناست؟

مستندات قانونی مرتبط با موضوع

ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی

"زن میتواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع ‌مسقط حق نفقه نخواهد بود."

ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی

"اگر زن قبل از اخذ مهر به اختیار خود به ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد قیام نمود دیگر نمیتواند از حکم ماده قبل استفاده کند ‌معذلک حقی که برای مطالبه مهر دارد ساقط نخواهد شد."

ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی

"هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظائف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود."

رای وحدت رویه شماره 708 هیات عمومی دیوان عالی کشور دائر به اینکه تقسیط مهریه مسقط حق حبس زوجه نیست.

"به موجب ماده 1085 قانون مدنی زن می تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد. ضمناً در صورت احراز عسرت زوج، وی می تواند که مهر را به نحو اقساط پرداخت کند. با توجه به حکم قانونی ماده مذکور که مطلق مهر مورد نظر بوده و با عنایت به میزان مهر که با توافق طرفین تعیین گردیده، صدور حکم تقسیط که صرفاً ناشی از عسر و حرج زوج در پرداخت یک جای مهر بوده مسقط حق حبس زوجه نیست و حق او را مخدوش و حاکمیت اراده وی را متزلزل نمی سازد، مگر به رضای مشارالیها، زیرا اولاً حق حبس و حرج دو مقوله جداگانه است که یکی در دیگری موثر نیست. ثانیاً موضوع مهر در ماده مزبور دلالت صریح به دریافت کل مهر داشته و اخذ قسط یا اقساطی از آن دلیل بر دریافت مهر به معنای آنچه مورد نظر زوجه در هنگام عقد نکاح بوده، نیست. بنا به مراتب رای شعبه 19 دادگاه تجدیدنظر استان اصفهان که موافق با این نظر است منطبق با قانون تشخیص می شود. این رای بر طبق ماده 270 قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری در موارد مشابه برای دادگاه ها و شعب دیوان عالی کشور لازم ‌الاتباع می باشد."

آیت الله مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۳۸۶: ۱۴۹

"... زن می تواند قبل از دریافت مهر تمکین نکند، مشروط بر این که قبلا از اعسار زوج خبر نداشته باشد و در فرض اعسار اگر از سوی حاکم شرع قسط بندی شود و زوج شروع به پرداخت اقساط کند، زن باید تمکین کند."