قتل عمدی چیست؟ عناصر تشکیل‌دهنده آن کدام است؟

تعریف قتل عمدی

قتل عمدی به عنوان یکی از شدیدترین و مهم‌ترین جرائم علیه تمامیت جسمانی افراد، از گذشته تاکنون با واکنش‌های شدید جامعه و قانونگذار حکیم مواجه بوده است. در شرع مقدس اسلام نیز این عملِ قبیح و ناپسند، توسط فقها به شدت نکوهش شده است. مطابق با ماده 289 قانون مجازات اسلامی، قتل اعم است از قتل عمدی، قتل شبه عمدی و خطای محض. قتل عمدی به عنوان یکی از اقسام قتل، به عملی اطلاق می‌شود که طی آن مرتکب جرم با انگیزه و قصد سلب حیات یا با انجام رفتاری نوعاً کشنده، جان انسان دیگری را می‌گیرد. مطابق قانون مجازات اسلامی، تحقق قتل عمدی منوط به وجود اراده آگاهانه و رفتار مجرمانه‌ای است که مستقیماً یا به‌طور مؤثر منجر به مرگ مجنی‌علیه می‌شود. فلذا با نگاهی دقیق به متن قانون، می‌توان اینگونه بیان نمود که قتل عمدی عبارت است از رفتار عامدانه و آگاهانه مرتکب جرم که منتهی به سلب حیات انسان محقون‌الدم می‌گردد (محقون‌الدم به شخصی اطلاق می‌شود که جانش محترم و ریختن خونش حرام است که در مقابل مهدورالدم می‌باشد.). در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص جرم قتل عمدی و عناصر تشکیل‌دهنده آن پرداخته شود.

مطلب مرتبط: جرم قتل چیست؟ ارکان تشکیل‌دهنده آن کدام است؟

عناصر تشکیل‌دهنده جرم قتل عمدی

نیک مستحضرید که هر جرم مرکب از سه عنصر قانونی، مادی و روانی می‌باشد فلذا جهت جرم شناختن هر فعل یا ترک فعلی می‌بایست هر سه عنصر فوق‌الاشاره توأمان وجود داشته باشند. در ذیل به تفکیک در خصوص هر یک از عناصر تشکیل‌دهنده جرم قتل عمدی توضیحات مقتضی بیان می‌گردد.

1- عنصر قانونی، مستند قانونی هر جرم است. این رکن در واقع در راستای اصل قانونی بودن جرم و مجازات موضوع ماده 2 قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است. رکن قانونی در طول دو رکن دیگر قرار دارد بدین معنی که رکن قانونی جرم باید باشد تا بتوان در خصوص رکن مادی و معنوی آن جرم اظهارنظر کرد. عنصر قانونی جرم قتل عمدی عبارت است از وجود نص صریح قانونی که رفتار ارتکابی را جرم‌انگاری نموده باشد. قانونگذار در ماده 290 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 با تعیین شرایط و مصادیق قتل عمدی، مبنای قانونی لازم برای تعقیب و مجازات مرتکب را فراهم نموده است. بدون وجود چنین مقرره‌ای، اعمال مجازات در خصوص مرتکب جرم با اصل قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها در تضاد خواهد بود.

2- عنصر معنوی، اندیشه و فعل و انفعالات ذهنی مرتکب جرم است و حال و احوال ذهنی مجرم در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. به دلالت ماده 144 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، عنصر معنوی قتل عمدی همانند سایر جرائم عمدی شامل قصد مجرمانه و علم به موضوع جرم می‌باشد. قتل عمدی در زمره جرائم مقید می‌باشد فلذا مرتکب علاوه بر قصد و نیت عمدی در انجام رفتار مجرمانه، می‌بایست قصد و نیت عمدی در نتیجه یعنی کشتن دیگری را نیز داشته باشد؛ بطور مثال اگر شخص «الف» به قصد کشتن شخص «ب»، ضربه‌ای را به سر وی وارد نماید و شخص «ب» به جهت آن ضربه به سر، فوت کند، قتل عمدی ارتکاب یافته است. ذکر این نکته حائز اهمیت است که قصد مجرمانه مرتکب جرم در قتل عمدی چه به صورت قصد مستقیم و چه به صورت قصد تبعی، باعث تحقق این قسم از قتل خواهد شد. منظور از قصد مستقیم مرتکب جرم آن است که وی به صورت مشخص قصد کشتن دیگری را داشته باشد اعم از آنکه آن شخص یا آن اشخاص معین یا غیر معین باشد؛ بطور مثال چه در فرضی که شخصی با قصد کشتن دیگری، به وی شلیک نماید و آن فرد فوت کند و چه مرتکب جرم در یک مکان عمومی، بمب‌گذاری انجام دهد و باعث مرگ اشخاص زیادی شود، در هر دو حالت، رفتار ارتکابی، عمدی محسوب می‌شود و قتل عمدی رخ داده است. اما منظور از قصد تبعی مرتکب جرم در قتل عمدی آن است که گاهی اوقات مرتکب، واقعاً قصد کشتن دیگری را ندارد اما نوع رفتار ارتکابی وی به گونه‌ای است که منجر به فوت طرف مقابل می‌شود؛ مانند آنکه شخص «الف» در خیابان با شخص «ب» تصادف می‌نماید و با او درگیر می‌شود و بدون آنکه قصد کشتن شخص «ب» را داشته باشد، با یک چوب دستی ضربه‌ای به سر شخص «ب» می‌زند و شخص «ب» در نتیجه آن ضربه فوت می‌کند. در این‌صورت رفتار ارتکابی شخص «الف»، قتل عمدی می‌باشد حتی اگر مدعی شود که واقعاً قصد قتل شخص «ب» را نداشته است.

در خصوص علم مرتکب جرم به عنوان یکی از ارکان عنصر معنوی قتل عمدی لازم به توضیح است که طبق ماده 144 قانون مجازات اسلامی یکی از شرایط تحقق قتل عمدی، علم مرتکب جرم به موضوع جرم است در غیر این‌صورت رفتار مرتکب جرم، قتل عمدی محسوب نخواهد شد این امر بدان معنا می‌باشد که جهت اعمال مجازات مرتکب جرم در خصوص قتل عمدی لازم است که او به موضوع جرم یعنی آگاهی از وجود یک انسان زنده محقون‌الدم (محقون‌الدم به شخصی اطلاق می‌شود که جانش محترم و ریختن خونش حرام است.)، علم و آگاهی داشته باشد؛ بطور مثال اگر شخص «الف» گمان کند که یک حیوان وحشی پشت درختی پنهان شده است و برای نجات جان خود شلیک کند و بعد از شلیک کردن متوجه شود که آن سایه، سایه یک انسان بوده است نه حیوان، رفتار او را به جهت اشتباه موضوعی نمی‌توان قتل عمدی به حساب آورد.

3- عنصر مادی در واقع نِمود بیرونی اندیشه مجرمانه (آثار ملموس و بیرونی جرم) است و آثار بیرونی رفتار مجرمانه (پیکره جرم) در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. عنصر مادی قتل عمدی اعم است از: الف) رفتار فیزیکی مرتکب جرم (حسب مورد فعل یا ترک فعل)، ب) وجود رابطه سببیت میان فعل یا ترک فعل مجرمانه و نتیجه مجرمانه (=مرگ مجنی‌علیه).

لازم به توضیح است که رفتار مرتکب جرم در قتل عمدی ممکن است به صورت فعل مثبت باشد مانند ضرب، جرح، شلیک یا هر اقدام دیگری باشد که عرفاً منجر به مرگ می‌شود. گاهی اوقات نیز ممکن است که رفتار ارتکابی مرتکب جرم به صورت ترک فعل باشد مانند پرستاری که تعمداً داروی بیمار را تزریق نمی‌کند و بیمار به جهت عدم تزریق دارو، جان خود را از دست می‌دهد. شایان ذکر است که نتیجه فعل یا ترک فعل ارتکابی مرتکب جرم نیز می‌بایست فوت انسان زنده باشد و مرگ باید مستقیماً یا به‌طور مؤثر ناشی از رفتار مرتکب تحقق یافته باشد. احراز رابطه سببیت از مهم‌ترین مسائل در بررسی عنصر مادی است که قاضی رسیدگی‌کننده به دعوا در بررسی این موضوع، بدان توجه ویژه‌ای می‌نماید.

مطلب مرتبط: مجازات‌های اصلی چیست؟ انواع آن کدام است؟

نکات مهم در خصوص جرم قتل عمدی

1) قتل عمدی یک جرم مقید است (جرم مقید جرمی است که تحقق آن منوط بر حصول نتیجه معینی است که مورد نظر مقنن بوده است به‌گونه‌ای که صرف انجام رفتار مجرمانه برای تحقق جرم کافی نبوده و تا زمانی که نتیجه خاص حاصل نشود، جرم به‌طور کامل واقع نمی‌گردد) و تا زمانی که نتیجه مجرمانه (سلب حیات انسان محقون‌الدم) اتفاق نیفتاده باشد، نمی‌توان مرتکب جرم را به جهت تحقق قتل عمدی مجازات نمود. فلذا می‌بایست میان رفتار مرتکب جرم و نتیجه حاصل از آن، رابطه سببیتی وجود داشته باشد. چنان‌چه فوت شخص به جهت رفتار مرتکب نبوده باشد، نمی‌توان او‌ را به مجازات قتل عمدی محکوم نمود؛ بطور مثال شخص «الف» به قصد کشتن شخص «ب» سنگی را به سوی او پرتاب می‌کند اما آن لحظه سنگ به شخص «ب» برخورد نمی‌کند و شخص «ج» با شلیک گلوله شخص «ب» را به قتل می‌رساند در این شرایط، قاتل شخص «ج» می‌باشد نه شخص «الف».

2) برای تحقق قتل عمدی، احراز علم مرتکب به موضوع جرم و قصد مجرمانه وی کفایت می‌نماید و فاصله میان رفتار مرتکب و نتیجه حاصل شده از رفتار او اهمیتی ندارد. بطور مثال اگر شخص «الف» با قصد کشتن و به قتل رساندن شخص «ب» با استفاده از چاقو ضربات متعددی را به شخص «ب» وارد نماید و شخص «ب» راهی بیمارستان شود و چند روز بعد به جهت شدت جراحات وارده، فوت کند، قتل عمدی تحقق یافته است.

3) مرتکب قتل عمدی را زمانی می‌توان مجازات نمود که مجنی‌علیه وی یک انسان زنده باشد نه شخصی که سابقاً فوت کرده است و ایراد جنایت بر میت یا جنین، باعث قصاص مرتکب جرم نخواهد شد.

4) مستند به ماده 372 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، در فرضی که شخصی آسیبی به شخص دیگری وارد نماید به نحوی که وی را در حکم مرده قرار دهد و تنها آخرین رمق حیات در او باقی بماند و در این حال شخص دیگری با انجام رفتاری به حیات غیرمستقر او پایان دهد شخص اول قصاص می‌شود و نفر دوم به مجازات جنایت بر میت موضوع مواد 722 الی 728 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 محکوم می‌‌گردد.