معاونت در جرم چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

مفهوم معاونت در جرم

معاون جرم به کسی گفته می‌شود که شخصاً در عملیات اجرایی جرم، دخالتی نداشته و با انجام رفتارهایی اعم از تحریک، تطمیع (به طمع افکندن) و ... مباشر جرم را یاری می‌رساند. به بیانی دیگر معاون شخصی است که برای ارتکاب جرم کمک می‌کند، لیکن خود مستقیماً در عملیات اجرایی جرم دخالت نمی‌نماید. نکته مهم و قابل توجه در خصوص تحقق معاونت در جرم آن است که رفتار معاون، زمانی جرم محسوب می‌گردد که رفتار مباشر نیز جرم باشد. ناگفته نماند که در برخی موارد مانند تحریک به خودکشی، این قبیل رفتار، بعنوان جرمی مستقل پیش‌بینی شده است. مقنن در ماده 126 قانون مجازات اسلامی در خصوص معاونت در جرم و مصادیق آن، مطالبی را بیان نموده است. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص معاونت در جرم و‌ شرایط تحقق آن پرداخته شود.

شرایط تحقق معاونت در جرم

جهت تحقق معاونت در جرم وجود شرایط ذیل لازم و ضروری می‌باشد:

1- رفتار معاون در صورتی جرم تلقی می‌گردد که رفتار مباشر نیز، جرم باشد فلذا اگر رفتار مباشر بنا به حکم قانون جرم محسوب نشود (مانند کشتن یک انسان مهدورالدم)، به تبع آن بحث معاونت در جرم نیز منتفی خواهد شد. مورد دیگر آنکه اگر رفتار مباشر، جرم باشد اما مباشر بنا به هر علتی موفق به انجام آن نشده باشد و یا آنکه دست از انجام آن کشیده باشد، معاونت در جرم نیز منتفی خواهد بود.

همانگونه که بیان شد چنانچه عمل ارتکابی توسط مباشر، جرم نباشد، معاونت در آن نیز جرم نیست. برای مثال «علی» قصد دارد با اسلحه مجاز، در فصل مجاز و در منطقه مجاز به شکار گونه‌ای مجاز از پرندگان بپردازد. حال اگر «اکبر» روش و طریقه صحیح کمین کردن و یا نحوه صحیح شلیک با اسلحه را به «علی» آموزش دهد، «اکبر» معاون «علی» در شکار است و از آنجایی که شکار بیان شده، جرم نیست، معاونت در جرم نیز منتفی است.

2- معاونت در جرم فقط با انجام فعل یا رفتار مثبت، تحقق می‌یابد و با ترک فعل محقق نمی‌شود که منطبق با نظریه تفسیر به نفع متهم نیز می‌باشد. ناگفته نماند که در برخی موارد مقنن بصورت استثنایی، معاونت در جرم را از طریق سکوت یا ترک فعل قابل تحقق دانسته است مانند تبصره ۱ ماده ۱۴ قانون مبارزه با تامین مالی تروریسم 1394، که بر طبق آن افراد و نهادهای ذی‌ربط مکلفند که هرگونه عملیات مشکوک به تامین مالی تروریسم را به شورای عالی مبارزه با پولشویی اطلاع دهند و اگر در انجام این وظیفه قانونی، کوتاهی کنند، معاون در جرم محسوب خواهند شد.

همانگونه که عرض گردید، انجام معاونت در جرم با رفتار منفی امکان‌پذیر نمی‌باشد اما معاونت در ترک فعل قابل تحقق است و مرتکب محکوم به مجازات معاونت در جرم خواهد شد مانند کسی که فرد دیگری را تشویق می‌کند که نکاح دائم خود را ثبت ننماید، به مجازات مقرر قانونی در خصوص عدم ثبت نکاح دائم محکوم خواهد شد.

در ارتباط با بند الف ماده 126 قانون مجازات اسلامی و بیان مفاهیم ترغیب (رغبت ایجاد کردن)، تطمیع (دیگری را به طمع انداختن)، تحریک (ایجاد انگیزه کردن در دیگری) و تهدید (ترساندن) و شرایط تحقق معاون در جرم لازم به ذکر است که الف- جهت تحقق معاونت در جرم ضرورت ندارد که ترغیب، تحریک، تطمیع یا تهدید با بکارگیری لفظ باشد بلکه یک اشاره چشم نیز می‌تواند سبب آن شود. ب- معاون می‌بایست شخص خاصی را مورد خطاب قرار دهد، لذا مخاطب باید مشخص باشد. ج- بیان جملات تحریک‌آمیز و ترغیب‌کننده باید صریح و شفاف باشد و دلالت تام به آن نماید.

3- وجود تقدم یا اقتران زمانی (اقتران زمانی به معنای نزدیک بودن زمان‌ها می‌باشد.) میان عمل مباشر و معاون جرم، یکی دیگر از شروط تحقق معاونت در جرم می‌باشد. این امر بدین معنا است که وحدت قصد می‌بایست پیش از انجام عملیات اجرایی جرم یا همزمان با آن، صورت بگیرد و انجام هرگونه فعلی برای مرتکب جرم بعد از انجام عملیات اجرایی جرم، معاونت تلقی نخواهد شد. بطور مثال فراری دادن متهم، یک جرم مستقل بوده و معاونت در جرم تلقی نمی‌گردد. (وفق ماده 553 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات)

4- یکی دیگر از شروط مهم در تحقق معاونت در جرم، بحث وجود وحدت قصد میان عمل مباشر و معاون جرم می‌باشد (عنصر روانی معاونت در جرم). یعنی آنکه مباشر و معاون جرم می‌بایست با یکدیگر در انجام عمل مجرمانه از حیث خواست نتیجه، اتفاق نظر داشته باشند. لزوم وحدت قصد میان عمل مباشر و معاون جرم، نشان‌دهنده آن است که معاونت فقط در جرائم عمدی قابل تحقق است و بحث معاونت در جرائم غیرعمدی وجود ندارد. مورد دیگر آنکه در تفسیر وجود وحدت قصد میان فعل معاون و مباشر، می‌بایست به قدر مُتِیَقن بسنده نمود و اگر بطور مثال معاون جهت جرح عمدی شخص «ب»، چاقویی را به شخص «الف» داده باشد اما شخص «الف» با آن چاقو اقدام به کشتن شخص «ب» نموده باشد، مجازات معاون، معاونت در جرح عمدی خواهد بود نه جرم قتل.

5- گاهی اوقات ممکن است که در صورت وجود وحدت قصد و اقتران زمانی میان عمل مباشر و معاون جرم، معاونت در معاونت نیز اتفاق افتد که مجازات آن همان مجازات معاون در جرم خواهد بود. مانند آنکه شخص «الف» با اطلاع از این مورد که شخص «ب» قصد ایراد ضرب و جرح عمدی به شخص «ج» را دارد، فلذا چاقوی خود را به شخص «د» بدهد تا او چاقو را به شخص «ب» بدهد، در این‌صورت شخص «الف» و شخص «د» هر دو معاون در ضرب و جرح عمدی خواهند بود.

6- در خصوص برخی اعمال مجرمانه در مصادیق معاونت در جرم، مقنن آن عمل را مستقلاً جرم محسوب نموده است حتی اگر جرم اصلی اتفاق نیفتد مانند تهدید موضوع ماده 669 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات و ... .

7- اگر فردی در مقام معاون در جرم، اعمال متعددی را انجام دهد مانند آنکه هم مباشر را ترغیب به انجام عمل مجرمانه سرقت نماید و هم وسایل لازم جهت ارتکاب سرقت مانند طناب، چاقو و ... را تحویل مباشر دهد، فقط برای یک بار به مجازات معاونت در جرم محکوم خواهد شد.

8- تفاوت اصلی میان شریک و معاون در جرم در آن است که شریک در عملیات اجرایی جرم دخالت کرده و بخشی از نتیجه منتسب به وی است؛ در حالی که معاون دخالتی در عملیات اجرایی نداشته و از این رو به هیچ وجه تاثیر مستقیمی در نتیجه مجرمانه ندارد.

مجازات معاونت در جرم چیست؟

مقنن در خصوص مجازات معاونت در جرم، اگر در شرع مجازات دیگری برای معاون منظور نشده باشد، وفق ماده 127 قانون مجازات اسلامی تعیین تکلیف نموده است. بطور مثال وفق بند الف ماده فوق‌الاشاره، مجازات معاونت در جرائمی که مجازات آنها سلب حیات یا حبس دائم است، حبس تعزیری درجه دو یا سه خواهد بود و ... . در خصوص مجازات معاونت در جرم ذکر نکات ذیل حائز اهمیت است:

1- جهت تعیین مجازات معاونت در جرم می‌بایست به خود جرم توجه شود نه مجازاتی که قاضی برای مباشر جرم در نظر می‌گیرد بطور مثال اگر قاضی در میزان مجازات مباشر، تخفیفی قائل شود و مجازات او را از تعزیر درجه سه به تعزیر درجه شش تبدیل نماید، در این‌صورت مجازات معاون، یک تا دو درجه پایین‌تر از مجازات قانونی خواهد بود نه مجازاتی که قاضی برای مباشر تعیین نموده است.

2- در تعزیرات، مجازاتی که برای معاون در نظر گرفته می‌شود، می‌بایست هم نوع مجازاتی باشد که مقنن برای مباشر جرم در نظر گرفته است. بطور مثال اگر مجازات جرمی فقط حبس باشد، دادگاه در تعیین مجازات معاوت می‌بایست یک تا دو درجه پایین‌تر، از همان نوع یعنی حبس، تعیین نماید و نمی‌تواند مثلا مجازات جزای نقدی را برای معاون در نظر بگیرد.

3- علی‌الاصول مطابق با قوانین و مقررات موجود، مجازات معاون، خفیف‌تر از مجازات مباشر است اما گاهی اوقات مقنن مواردی را در نظر گرفته است که بموجب آن مجازات معاون همانند مجازات مباشر جرم تعیین شده است مانند ماده 286 قانون مجازات اسلامی که مجازات معاونت در محاربه و افساد فی‌الارض همانند مباشر، اعدام خواهد بود.

4- مستنبط از ماده 129 قانون مجازات اسلامی اگر رفتار مجرمانه مباشر بنا به دلایلی مانند صغر، جنون و ... قابل تعقیب نبوده باشد و یا آنکه اجرای مجازات او بنا به دلایلی موقوف شود، این امر هیچ تاثیری در مجرمیت معاون و اعمال مجازات وی نخواهد داشت چراکه مجازات جنبه شخصی داشته و تخفیف مجازات مباشر یا سقوط آن، تاثیری در  اعمال مجازات معاون ندارد.

5- همچنین فقهای شیعه در باب قتل عمد، در خصوص دو دسته افراد موسوم به «ممسک» و «ناظر» احکام خاصی را بیان نموده اند که این موضوع در صدر ماده 127 قانون مجازات اسلامی «در صورتی‌ که در شرع، مجازات دیگری برای معاون تعیین نشده باشد، مجازات وی به شرح زیر است:» تصریح شده است. ممسک شخصی است که مقتول را نگه می‌دارد تا قاتل او را به قتل برساند و ناظر نیز کسی است که شاهد وقوع قتل بوده و اتفاقاً مواظب اطراف است تا قاتل به راحتی و با خیال آسوده مرتکب قتل شود. افعال نگه داشتن دیگری و نیز مراقبت از اطراف جهت ارتکاب جرم، مصادیق تسهیل وقوع جرم است و معاونت در جرم محسوب می‌شوند. با توجه به اجماع فقهای شیعه، مجازات ممسک، حبس ابد و مجازات ناظر، کور کردن هر دو چشم خواهد بود.