مجازات تکمیلی چیست؟ ویژگی‌های آن کدامند؟

مفهوم مجازات تکمیلی مطابق با قانون مجازات اسلامی

واژه مجازات از منظر لغوی بمعنای کیفر و جزا می‌باشد و در اصطلاح حقوقی، ضمانت اجرایی است که علیه ارتکاب رفتار غیرقانونی مرتکب جرم، توسط دادگاه صالح طبق مندرجات قانونی موجود، تعیین می‌گردد. اعمال مجازات بصورت کلی دارای اهدافی اعم از سزا دادن به مجرم، ایجاد ترس در وی و حتی سایر افرادی که قصد ارتکاب جرم را دارند و هم‌چنین اصلاح مرتکب جرم، می‌باشد. مقنن بصورت کلی مجازات‌ها را به دسته مجازات‌های اصلی، مجازات‌های تکمیلی و مجازات‌های تبعی تقسیم‌بندی نموده است. مجازات‌های تکمیلی بدان دسته از مجازات‌هایی گفته می‌شود که در جهت تکمیل مجازات‌های اصلی تعیین می‌گردند. گاهی اوقات ممکن است که مجازات اصلی تعیین شده برای مرتکب به اندازه‌ای نباشد که باعث اصلاح، سزادهی و ترساندن وی شود فلذا قانونگذار این اختیار را به قاضی اعطاء نموده است تا در این موارد، جهت پیشگیری از ارتکاب مجدد بزه، مجازات تکمیلی را تعیین نماید (مستنبط از ماده 23 قانون مجازات اسلامی). بطور مثال در خصوص فردی که اقدام به صدور چک بلامحل نموده است، علاوه بر اعمال مجازات اصلی، مجازات محرومیت از داشتن دسته چک نیز بعنوان مجازات تکمیلی صادر می‌گردد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص مجازات تکمیلی و ویژگی‌های آنها پرداخته شود.

مطلب مرتبط: مجازات‌های جایگزین حبس کدام‌اند؟ نحوه اعمال آنها چگونه است؟

ویژگی‌های مجازات تکمیلی چیست؟

مقنن در ماده 23 قانون مجازات اسلامی در خصوص مجازات تکمیلی صحبت نموده است. وفق این ماده، دادگاه این اختیار را دارد که در خصوص فردی که محکوم به تحمل کیفر حد، قصاص یا تعزیرات شده است، یک یا چند مجازات از مجازات تکمیلی را با توجه به جرم ارتکابی و ویژگی‌های مرتکب جرم، تعیین نماید. این مجازات‌ها اعم از اقامت اجباری در محل معین، منع اشتغال به کار یا حرفه مشخص، الزام به خدمات عمومی، انفصال از خدمات دولتی و عمومی و ... می‌باشند. ویژگی‌های مجازات تکمیلی عبارتند از:

1- از آنجایی که جنس مجازات تکمیلی متفاوت از مجازات‌های اصلی (اعدام، حبس، جزای نقدی و شلاق) است فلذا به تنهایی نمی‌توانند مورد حکم قرار گیرند بطور مثال کسی که اقدام به صدور چک بلامحل نموده است را فقط نمی‌توان محروم از داشتن دسته چک نمود و‌ می‌بایست در خصوص وی مجازات حبس (مجازات اصلی) نیز تعیین گردد. (مجازات اصلی صدور چک بلامحل در ماده 7 قانون صدور چک آمده است.)

2- دادگاه در صورت تعیین مجازات تکمیلی موظف است که حتماً آنها را بصورت مستند و مستدل در دادنامه اصداری قید نماید. نکته مهم دیگر آن است که تعیین مجازات تکمیلی یک امر اختیاری است و قاضی هیچ اجباری به تعیین آنها ندارد.

3- در جهت تعیین مجازات تکمیلی هیچ ضرورتی وجود ندارد که قاضی دادگاه حتماً حداکثر مجازات اصلی را تعیین نموده باشد و برای تکمیل آن از مجازات تکمیلی استفاده نماید چراکه در بسیاری موارد ممکن است که مجازات تکمیلی مانند منع اقامت مرتکب جرم در محل ارتکاب جرم، دارای اثر بیشتری در پیشگیری از ارتکاب جرم باشند.

4- مجازات تکمیلی فقط در خصوص اشخاص حقیقی تعیین می‌گردد و امکان تعیین آنها در مورد اشخاص حقوقی متصور نمی‌باشد.

بیشتر بخوانید: نظام نیمه آزادی چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

جرائم مشمول مجازات تکمیلی

مطابق با ماده 23 قانون مجازات اسلامی، مجازات تکمیلی در خصوص افرادی تعیین می‌شود که محکوم به مجازات حد، قصاص یا تعزیرات شده‌اند. مقنن در قانون جدید مجازات اسلامی، تعیین مجازات تکمیلی را در خصوص این سه دسته از مجازات امکان‌پذیر دانسته است هر چند که با توجه به تعریف مقنن از حدود که در ماده 15 قانون فوق الذکر آمده است (مجازاتی که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس تعیین شده است) تعیین کیفری بیش از آنچه که توسط شارع تعیین شده است، ظاهراً خلاف شرع می‌باشد. 

نکته مهم دیگر آنکه از آنجایی که اعمال برخی از مجازات‌های حدی و هم‌چنین قصاص، منتج به سلب حیات محکوم‌علیه می‌گردد، فلذا مجازات تکمیلی مختص آن دسته از جرائمی است که مجازات‌های اصلی آنها، سلب کننده حیات نبوده باشد مانند شلاق و ... . شایان ذکر است که تعیین مجازات تکمیلی هم در خصوص جرائم عمدی و هم در خصوص جرائم غیرعمدی امکان‌پذیر می‌باشد.

مطلب مرتبط: مجازات تبعی چیست؟ ویژگی‌های آن کدام‌اند؟

نکات مهم در خصوص تعیین مجازات تکمیلی

1- مقنن مجازات تکمیلی را وفق ماده 23 قانون مجازات اسلامی بصورت حصری بیان نموده است فلذا قاضی رسیدگی کننده به دعوا فقط می‌بایست از میان موارد ذکر شده در ماده فوق‌الاشاره، مجازات تکمیلی را تعیین نماید. مساله مهم دیگر آن است که تعیین مجازات تکمیلی توسط دادگاه یک امر اختیاری است که هم در مرحله بدوی امکان‌پذیر است هم در مرحله تجدیدنظر! اما از آنجایی که تعیین مجازات بیشتر در مرحله تجدیدنظر ممنوع است دادگاه تجدیدنظر این حق را ندارد که نسبت به تعیین مجازات تکمیلی اقدام نماید.

2- با توجه به آنکه قانونگذار در ماده 23 قانون مجازات اسلامی، عبارت یک یا چند مجازات را قید نموده است فلذا قاضی می‌تواند حتی تمامی مجازات تکمیلی را نیز تعیین نماید اما با توجه به درج عبارت متناسب بودن با جرم ارتکابی، دادگاه از میان مجازات تکمیلی، فقط مواردی را که در پیشگیری از تکرار ارتکاب جرم، موثر هستند را تعیین می‌نماید.

3- گاهی اوقات ممکن است که مجازات‌های اصلی و مجازات‌های تکمیلی از یک نوع باشند، فلذا فقط مجازات اصلی مورد حکم قرار می‌گیرد. بطور مثال اگر کسی مرتکب جرم قتل غیرعمدی به جهت تقصیر در رانندگی شود که وفق قسمت اخیر ماده 718 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، دادگاه می‌تواند علاوه بر مجازات مقرر، مرتکب را برای مدت 1 تا 5 سال از حق رانندگی یا تصدی وسایل موتوری نیز محروم نماید، محرومیت از رانندگی در این ماده، مجازات اصلی است. فلذا تعیین مجازات تکمیلی منع از رانندگی با وسایل نقلیه، بدلیل یکسان بودن مجازات اصلی و مجازات تکمیلی امکان‌پذیر نمی‌باشد.

بیشتر بخوانید: مجازات‌های اصلی چیست؟ انواع آن کدام است؟

4- مستند به تبصره 1 ماده 23 قانون مجازات اسلامی، مدت مجازات تکمیلی، بیشتر از دو سال نخواهد بود مگر آنکه قانون ترتیب دیگری را مشخص نموده باشد. مساله قابل توجه دیگر آن است که از آنجایی که هدف از تعیین مجازات تکمیلی، پیشگیری از تکرار جرم و اصلاح مجرم است، فلذا دادگاه این اختیار را دارد تا با توجه به انجام یا عدم انجام این مجازات‌ها توسط محکوم‌علیه، تغییراتی را اعمال نماید. علی‌ایحال در صورت اطاعت یا تمکین محکوم‌علیه از دستورات دادگاه، دادگاه این اختیار را دارد بعد از گذشت نیمی از مدت مجازات تکمیلی، نسبت به لغو یا کاهش مدت آن اقدام نماید اما در صورت عدم اطاعت یا عدم تمکین محکوم‌علیه، دادگاه صادرکننده حکم بنا بر پیشنهاد قاضی اجرای احکام کیفری برای مرتبه اول مدت مجازات تکمیلی را تا یک سوم افزایش می‌دهد و در صورت تکرار، الباقی مدت محکومیت را به حبس یا جزای نقدی درجه 7 و 8 تبدیل می‌نماید. (مستند به ماده 24 قانون مجازات اسلامی)