دعوای اثبات زوجیت چیست؟ نحوه انجام آن چگونه است؟

دعوای اثبات زوجیت چیست؟

گاهی اوقات ممکن است که زوجین علی‌رغم ازدواج با یکدیگر، بنا به هر علتی اقدام به ثبت ازدواج خود ننمایند عدم ثبت ازدواج برای هر یک از آنها، آثار و تبعاتی را در پی خواهد داشت. مقنن در بند 2 ماده 993 قانون مدنی، تکلیف زوجین به ثبت واقعه ازدواج اعم از دائم یا موقت را تصریح نموده است. فلذا در صورت عدم ثبت ازدواج، هر یک از زوجین که مدعی وجود رابطه زوجیت و خواهان استفاده از آثار عقد نکاح است، می‌بایست دعوای اثبات زوجیت را با استناد به ادله قانونی، در دادگاه خانواده صالح مطرح نماید. فلذا از جمله دعاوی که امکان طرح آنها در محاکم خانواده وجود دارد، دعوای اثبات زوجیت می‌باشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص دعوای اثبات زوجیت و نحوه انجام آن پرداخته شود.

مطلب مرتبط: مهریه چیست؟ نحوه مطالبه آن چگونه است؟

نحوه انجام دعوای اثبات زوجیت

مطابق با موازین قانونی موجود، بالاخص ماده 1257 قانون مدنی، هر یک از زوجین که مدعی وجود رابطه زوجیت می‌باشند، می‌بایست با ارائه دلایل محکمه پسند، ادعای خود را ثابت نماید. فلذا خواهان دعوای اثبات زوجیت (حسب مورد زوج یا زوجه) می‌بایست با تنظیم دادخواست «اثبات زوجیت» به دادگاه خانواده (مستند به ماده 12 قانون حمایت خانواده حسب مورد محل اقامت زوج یا زوجه) مراجعه نماید. همانگونه که پیش‌تر عرض گردید، خواهان دعوای اثبات زوجیت می‌بایست جهت اثبات ادعای خود، دلایل مکفی به دادگاه ارائه دهد. ادله اثبات زوجیت به دو دسته عام و خاص تقسیم می‌گردد. ادله عام اثبات زوجیت مستند به ماده 1258 قانون مدنی اعم از اقرار، سند، شهادت، امارات و قسم است. ادله خاص اثبات زوجیت، معاشرت و مساکنت زوجین می‌باشد.

ادله اثبات زوجیت کدامند؟

الف) ادله عام اثبات زوجیت

1) اقرار

مستنبط از ماده 1259 قانون مدنی، اقرار عبارت است از اخبار به حقی به نفع خود و به ضرر دیگری. مهم‌ترین دلیل اثبات دعوا در حقوق ما، اقرار است که به ام‌الدلائل یا سید الدلائل معروف می‌باشد. در دعوای اثبات زوجیت نیز مهم‌ترین دلیل، اقرار هر یک از طرفین است که می‌تواند قاطع دعوا باشد. فلذا می‌توان اینگونه بیان نمود که مسلماً زمانی که زوج یا زوجه اقرار بر وقوع و اثبات زوجیت می‌نمایند، این امر، مهمترین دلیل محسوب گردیده و چنانچه اقرار مقر، همراه با شرایط صحت اقرار باشد و حکم بر مبنای آن صادر گردد، چنین حکمی قابل تجدیدنظر خواهی و یا فرجام‌خواهی هم نخواهد بود (مستند به تبصره ماده 331 قانون آیین دادرسی مدنی و بند 1 ماده 369 قانون آیین دادرسی مدنی).

2) سند

بطور معمول افراد در اثبات ادعای خود در دعاوی مطروحه خویش، به اسناد کتبی استناد می‌نمایند. ذکر این نکته حائز اهمیت است که نوشته‌ای را می‌توان سند محسوب نمود که دارای امضاء، اثر انگشت و یا مهر شخصی باشد که سند به او نسبت داده شده است. در روابط میان زوجین نیز گاهی اوقات ممکن است که آنها در قالب یک سند عادی یا رسمی مبادرت به تنظیم سندی نموده باشند. در این حالت اگر آن سند، رسمی بوده و مورد تعرض (ادعای جعلیت سند) طرف مقابل قرار نگرفته باشد، می‌تواند دلیل مهمی جهت اثبات زوجیت باشد و چنانچه آن سند، عادی بوده ‌و مورد انکار یا تردید یا ادعای جعلیت طرف مقابل قرار نگرفته باشد، می‌تواند ثابت‌کننده دعوای اثبات زوجیت باشد.

ذکر این نکته حائز اهمیت است که ثبت ننمودن واقع ازدواج دائم وفق قانون حمایت خانواده (مواد 49 و 50 قانون حمایت خانواده) جرم انگاری شده است (محکومیت زوج به پرداخت جزای نقدی درجه پنج و‌ یا حبس تعزیری درجه هفت)، اما ثبت ننمودن ازدواج، منجر به باطل شدن عقد ازدواج نخواهد شد فلذا ثبت ازدواج جزء شرایط صحت نکاح نمی‌باشد و نکاح در هر صورت صحیح است اعم از آنکه ثبت شده یا نشده باشد.

3) شهادت شهود

شهادت شهود نیز یکی از ادله عام اثبات زوجیت می‌باشد. مستنبط از ماده 174 قانون مجازات اسلامی، شهادت عبارت است از اخبار فردی به جز اصحاب دعوا در خصوص ارتکاب یا عدم ارتکاب جرم از سوی متهم نزد مراجع قضایی. فلذا چنانچه در حین عقد ازدواج، شهود واجد شرایط باشند (شرایط مندرج در ماده 177 قانون مجازات اسلامی)، می‌توانند با حضور در دادگاه و ادای شهادت، کمک نمایند تا رابطه زوجیت اثبات گردد. بدیهی است در صورت نبود شهود، دعوای اثبات زوجیت با سختی مواجه خواهد شد.

4) امارات

امارات عبارت است از دلایلی که دلیل بر وقوع امری محسوب گردند که به دو دسته امارات قانونی (اوضاع و احوالی که قانون آن را دلیل بر امری تلقی نموده است) و امارات قضایی (اوضاع و احوالی که به نظر قاضی دلیل بر امری شناخته شود) تقسیم می‌شوند. در دعوای اثبات زوجیت، امارات نیز می‌تواند در زمره ادله اثبات دعوا باشد مانند وجود عکس و فیلم‌های میان زوجین و ... .

5) قسم

قسم یا سوگند در میان ادله اثبات دعوا، در زمره ضعیف‌ترین دلایل در دعوای اثبات رابطه زوجیت می‌باشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که سوگند مدعی در دعوای اثبات زوجیت بسیار محدود می‌باشد چراکه مستنبط از ماده 230 قانون آیین دادرسی مدنی، در دعاوی مالی می‌توان یک سوگند را به جای شاهد جایگزین نمود (در صورت عدم امکان اقامه بینه شرعی) اما در دعاوی غیرمالی اعم از اثبات زوجیت، نمی‌توان از این امکان قانونی استفاده نمود. ناگفته نماند که در صورت رد و انکار دعوای اثبات زوجیت از سوی خوانده دعوا (حسب مورد زوج یا زوجه) او می‌تواند قسم را به مدعی ارجاع دهد که در این حالت او می‌تواند قسم خورده و دعوای اثبات زوجیت را ثابت نماید.

ب) ادله خاص اثبات زوجیت

همزیستی زن و شوهر در یک محل و مکان واحد (معاشرت و مساکنت زوجین)، می‌تواند دلیلی مبنی بر اثبات رابطه زوجیت میان طرفین تلقی گردد. در این‌صورت می‌بایست رفتار میان آن دو نفر، کاملاً یکسان با رفتار سایر زوجین باشد.

مطلب مرتبط: نحوه طرح دعوای اثبات نسب

مستندات قانونی مرتبط با دعوای اثبات زوجیت

نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه

شماره نظریه: 7/1401/194 شماره پرونده: 1401-9/1-194 ح تاریخ نظریه: 1401/03/29

1- چنانچه زوج بدون رضایت زوجه مبادرت به عقد ازدواج دوم نماید و زوجه دوم ضمن تقدیم دادخواست به طرفیت زوج و همسر اول، صدور حکم به اثبات زوجیت و ثبت واقعه ازدواج را درخواست کند، آیا با وجود حکم مقرر در ماده 16 قانون حمایت خانواده مصوب 1353، این دعوا قابل پذیرش است؟ 2- آیا ماده 20 قانون حمایت خانواده مصوب 1391 که ثبت واقعه ازدواج دائمی را الزامی می‌داند با ماده 16 قانون حمایت خانواده مصوب 1353 در تعارض است؟ 3- چنان‌چه در مقام رسیدگی به دعوا زوجه اول در دادگاه حاضر نشود و یا به رغم حضور، اجازه ازدواج مجدد ندهد، تکلیف چیست؟ 4- چنانچه به رغم حکم قطعی مبنی بر زوجیت و ثبت واقعه ازدواج، دفتر رسمی ازدواج و طلاق از دفتر رسمی ازدواج و طلاق ثبت این ازدواج کند، به سبب نداشتن اذن همسر اول در ازدواج مجدد و فقدان رضایت وی خودداری کند، تکلیف چیست؟ 5- آیا باید همسر اول طرف دعوای صدرالذکر قرار گیرد؟

1 تا 5- از آن‌جا که وفق ماده 20 قانون حمایت خانواده مصوب 1391 ثبت نکاح دائم در هر حال الزامی است و با لحاظ تبصره ماده 29 آیین‌نامه اجرایی این قانون مصوب 1393/11/27 ریاست محترم قوه قضاییه، در فرض سؤال که زوج بدون رضایت رسمی همسر اول و یا بدون اذن دادگاه مبادرت به ازدواج مجدد کرده است؛ دعوای اثبات زوجیت و ثبت این نکاح قابل استماع است؛ بدون آن‌که نیازی باشد که زوجه قبلی به عنوان خوانده طرف دعوا قرار گیرد؛ اما چنانچه ایشان به عنوان خوانده دعوا قرار گیرد عدم حضور وی در جلسه دادرسی و یا عدم اجازه وی به ازدواج مجدد مؤثر در مقام نیست؛ هم‌چنان که عدم رعایت حکم مقرر در ماده 16 قانون حمایت خانواده مصوب 1353 از حیث مراجعه به دادگاه جهت تحصیل اذن به ازدواج مجدد، مانع از استماع دعوای اثبات زوجیت و الزام زوج به ثبت واقعه نکاح نیست و ضمانت اجرای کیفری مندرج در ماده 49 قانون حمایت خانواده مصوب 1391 نیز مانع حکم به ثبت چنین نکاحی نیست؛ بر این اساس دفتر رسمی طلاق نیز ملزم است بر اساس رای قطعی صادره از مرجع قضایی مبادرت به ثبت ازدواج دوم نماید و نمی‌تواند به استناد فقدان رضایت همسر اول در ازدواج و یا عدم تحصیل اذن در ازدواج مجدد، از ثبت ازدواج مجدد استنکاف ورزد؛ اما در اجرای ماده 72 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 و با توجه به غیر قابل گذشت بودن جرم موضوع ماده 49 قانون حمایت خانواده مصوب 1391، دادگاه خانواده که به دعوای اثبات زوجیت و ثبت نکاح دوم رسیدگی می‌کند، مکلف است مراتب وقوع جرم موضوع ماده اخیر‌الذکر (در فرض سؤال ازدواج دائم بدون ثبت رسمی آن) را به دادستان اطلاع دهد.

صورتجلسه نشست قضائی استان گلستان/ شهر گرگان مورخ ۱۳۹۷/۰۸/۰۹

خانمی به طرفیت وراث متوفی دادخواست اثبات زوجیت و مطالبه مهریه به تعداد 1000 سکه را تقدیم نموده و حال آنکه عقدنامه کتبی وجود نداشته و دلیل خواهان گواهی عاقد می‌باشد که به ایجاد عقد گواهی داده است و ضمناً یکی از دلایل خواهان گواهی بر اقرار متوفی است که متوفی در زمان حیات نزد فردی اقرار نموده که دارای همسر دوم است و ضمناً فرد دیگری هم در جلسه دادگاه گواهی داده که متوفی و خواهان گاهی اوقات که با هم حضور داشته‌اند را مشاهده نموده است؛ تکلیف دادگاه چه می‌باشد؟

نظر هیئت عالی

دادگاه تکلیف به رسیدگی و صدور رای مقتضی (نفیاً یا اثباتاً) دارد؛ چه قانون مدنی ایران به تبعیت از فقه امامیه برای اثبات زوجیت بین زوج و زوجه اعتقاد به اصل آزادی دلایل اثباتی دارد و در این خصوص می‌توان به هر یک از دلایل اثباتی عنوان شده در ماده 1258 قانون مدنی رجوع و استناد کرد؛ در نتیجه مجموعه دلایل و اماراتی که در فرض مسئله طرح و بیان شده، می‌تواند مبنای ارزیابی دادگاه قرار گرفته و النهایه محکمه به استناد ماده 199 قانون آیین دادرسی مدنی پس از ارزیابی دلایل و مستندات ابرازی خواهان، مبادرت به انشای حکم نماید.

صورتجلسه نشست قضائی استان هرمزگان/ شهر قشم مورخ ۱۳۸۶/۱۲/۰۶

زنی که همسرش فوت شده و ازدواج او رسمی نبوده است، دادخواست الزام به ثبت واقعه ازدواج را به طرفیت چه کسی یا چه کسانی می‌تواند مطرح کند؟ آیا به طرفیت وراث متوفی می‌تواند این دعوا را طرح کند؟ (با ذکر مستندات)

نظر هیئت عالی

دعوی اثبات زوجیت و وراثت به طرفیت وراث متوفی، در محاکم خانواده و عمومی حقوقی کافی است و با صدور حکم قطعی بر اثبات زوجیت سابق و در عداد ورثه قرار گرفتن زوجه دائم، مراجع قانونی به شناسایی زوجه قانونی متوفی مکلف می‌شوند.