نفقه چیست و در چه صورتی به زن نفقه تعلق می‌گیرد؟

نفقه چیست؟

نفقه از نظر لغوی به معنی خرج کردن یا تامین هزینه‌های زندگی زن و فرزند است و در قانون مدنی نفقه در ماده 1107 اصلاحی سال 1381 اینگونه تعریف شده است: «نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.». از زمان وقوع عقد نکاح دائم، زن و مرد حقوق و تکالیفی در مقابل یکدیگر پیدا می‌کنند که یکی از این تکالیف که بر عهده مرد نهاده شده عبارت است از پرداخت نفقه زن. در قانون مدنی تکلیف مرد در پرداخت نفقه از زمان وقوع عقد نکاح دائم شروع می‌شود و اینکه مراسم عروسی و تشریفات آن برگزار بشود و یا نشود، تاثیری در این تکلیف ندارد. اما در عمل و آنچه که در عرف شاهد آن هستیم اینگونه است که در دوران عقد و قبل از شروع زندگی مشترک، دختر در خانه پدرش است و بیشتر مایحتاج او توسط پدرش تامین می‌شود و اگر میان دوران عقد تا برگزاری تشریفات مراسم عروسی و آغاز زندگی مشترک فاصله طولانی باشد باز هم عقیده بر این است که مرد تکلیفی در پرداخت نفقه بجز خرید هدایای مناسبتی ندارد. در حالی که قانوناً و شرعاً پرداخت نفقه از لحظه اجرای خطبه عقد بر عهده مرد قرار می‌گیرد. در ارتباط با مطالبه نفقه دوران عقد، قضات شعبه 30 دادگاه تجدیدنظر استان تهران طی دادنامه شماره 9309970223002028 مورخه 12-12-1393 بیان داشته‌اند: «در دوران عقد که زوجه در منزل پدرش است و در تمکین کامل زوج نیست، زوجه مستحق نفقه نبوده و بنای طرفین نیز بر عدم انفاق است.». در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص شرایط تعلق نفقه به زوجه پرداخته شود.

مطلب مرتبط: نحوه طرح دعوای مطالبه نفقه اقارب

شرایط تعلق نفقه به زن

برای تعلق نفقه به زن دو شرط زیر لازم است:

1. عقد دائمی باشد.

2. زن از مرد تمکین نماید.

تمکین زن از مرد به معنای انجام وظایف زوجیت مانند اطاعت از مرد و انجام امور خانه و فرزند مشترک، نظافت، آشپزی و غیره است که به آن تمکین عام گفته می‌شود و در مقابل تمکین خاص قرار دارد که شامل رابطه زناشویی و تامین نیازهای جنسی می‌شود. در ارتباط با شرط اول تعلق نفقه به زن اختلاف‌نظر وجود ندارد همچنان که در ماده 1106 قانون مدنی آمده است که در عقد دائم، نفقه زن بر عهده شوهر است. بنابراین در ازدواج موقت زن نفقه ندارد مگر این که در زمان عقد شرط شود که مثلاً مرد ماهیانه فلان مبلغ را به عنوان نفقه به زوجه بپردازد. در خصوص شرط دوم باید اشاره کرد که تمکین باید به طور کامل و در هر مکان و زمان باشد اعم از تمکین عام و تمکین خاص، لذا تمکین ناقص به این شکل که مدتی تمکین کند و مدتی تمکین نکند فایده‌ای ندارد. از این رو در ماده 1108 قانون مدنی آمده است: «هرگاه زن بدون مانع شرعی از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.» مانع شرعی یعنی اگر زن به دلیل عذر شرعی مانند در احرام بودن (در سفر زیارت خانه خدا و اعتکاف بودن) و یا به واسطه عذری مانند بیماری نتوانست از مرد تمکین کند، باز هم مستحق نفقه می‌باشد. بدین معنی که اگر در این شرایط از شوهر تمکین نکند باز هم مرد باید به او نفقه پرداخت کند. گاهی اوقات برخی بیماری‌های روحی و روانی و گاهی بیماری‌های جسمی و یا ژنتیکی مانع تمکین خاص زن از مرد می‌شود و کم‌کم به واسطه سردی روابط میان آن‌ها، اختلاف بروز می‌کند و دلیل و علت اصلی اختلافات نیز پس از مدتی فراموش شده و کار آنها به درگیری فیزیکی و توهین به یکدیگر کشیده می‌شود غافل از اینکه علت اصلی این اختلاف سرد مزاجی زن و یا مرد یا عذر پزشکی او بوده است. آگاهی زوجین از مشکلات این چنینی و اطلاع آنها از راه‌های درمانی آن می‌تواند کمک شایانی در جهت بهبود رابطه آنها و بهره‌مندی از یکدیگر را فراهم سازد.

نمی‌توان منکر این واقعیت شد که یکی از دلایل اختلافات زوجین وجود مشکلات جنسی آنها و نیز بعضاً سرپوش گذاشتن آن و تامین نکردن این نیاز طبیعی برای شریک زندگی می‌باشد که در بسیاری از پرونده‌های اختلافات خانوادگی، به جز زوجین سایر اطرافیان نمی‌دانند که مشکل اصلی این درگیری‌ها از کجا نشأت و ریشه می‌گیرد که فی‌الواقع مراجعه به روانشناس و متخصصین اعصاب و روان، اثربخش‌تر از مراجعه نزد وکیل دادگستری یا مراجعه به دادگاه برای طرح دعواست.

حتی بسیاری از والدین زوجین و نزدیکان آنها نیز به جای راهنمایی و مشاوره درست به فرزندانشان آنها را تحریک به دعوا و درگیری می‌کنند و پای خود را به اصطلاح در یک کفش کرده و می‌گویند ما فقط طلاق می‌خواهیم! به جای اینگونه رفتارهای غیرمنطقی بهتر است قبل از هر تصمیم زود هنگام و نسنجیده، نزد یک مشاور خانواده و یا یک روان‌شناس خبره و با تجربه بروند تا بلکه مشکلات و اختلافات زوجین ریشه‌یابی شود و با اصلاح و درمان آن، به جای طی مسیر دادگاه خانواده، در مسیر زندگی مشترک زناشویی قرار گیرند.

مطلب مرتبط: ترک انفاق چیست؟ ضمانت اجرای کیفری عدم پرداخت نفقه زوجه

نکات کلیدی در ارتباط با مطالبه نفقه

1. حضور زوجین زیر یک سقف و زندگی مشترک آنها، مبین پرداخت نفقه از طرف زوج است، مگر اینکه خلاف آن توسط مدعی اثبات گردد. (دادنامه شماره 9509972130500384 مورخ 12-03-1395 صادره از شعبه 60 دادگاه تجدیدنظر استان تهران)

2. به صرف اثبات رابطه زوجیت، زوج مکلف به پرداخت نفقه است و باید دلیل برائت ذمه خویش را ارائه دهد؛ لذا اصل عدم پرداخت نفقه است.

3. تعهد به پرداخت نفقه از زمان انعقاد نکاح بر ذمّه زوج مستقر می‌شود و عدم آغاز زندگی مشترک خللی در این تعهد ایجاد نمی‌کند.

4. مطابق ماده 1206 قانون مدنی، اقارب منحصراً نسبت به آتیه می‌توانند مطالبه نفقه نمایند و با استفاده از مفهوم مخالف این ماده، اقربا، از جمله فرزند، نمی‌توانند نفقه گذشته را مطالبه نمایند.

5. اصل بر عدم پرداخت نفقه زوجه است و مرد باید پرداخت نفقه یا ناشزه بودن زن را ثابت کند.

6. شرط پرداخت نفقه به زوجه، عقد نکاح است و نه زندگی مشترک، یعنی چنانچه زوجین زندگی مشترک را آغاز ننموده باشند باز هم زوج مکلف به پرداخت نفقه است.

7. عدم پرداخت نفقه زوجه قبل از شروع زندگی مشترک در صورت تمکین خاص زوجه، مصداق بزه ترک انفاق است.