نحوه طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به چگونه است؟

ماهیت حقوقی اعسار از پرداخت محکوم‌به

اعسار در لغت به معنای فقر و تنگدستی می‌باشد. از منظر حقوقی، اعسار به وضعیتی می‌گویند که به موجب آن، معسر، دچار فقر و تنگدستی گردیده و قادر به تامین و پرداخت هزینه‌های زندگی خود نمی‌باشد. یکی از دعاوی مهمی که به کرات در محاکم اعم از حقوقی و کیفری، در خصوص اعسار مطرح می‌گردد دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به می‌باشد. علی‌الاصول پس از صدور رای قطعی من‌باب محکومیت محکوم‌علیه به پرداخت محکوم‌به (موضوع حکم دادگاه) و صدور اجرائیه توسط دادگاه نخستین، وی این امکان را دارد تا در صورت عدم تمکن مالی به پرداخت یک‌باره محکوم‌به (مبلغی که محکوم‌علیه به موجب حکم دادگاه، محکوم به پرداخت آن به محکوم‌له شده است.)، ظرف مهلت مقرر قانونی اقدام به طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به به طرفیت محکوم‌له (شخصی که حکم به نفع وی صادر شده است) در محکمه صالح نماید. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص نحوه طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: نمونه استشهاديه اعسار از محکوم‌به

نحوه طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به

خواهان دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به، محکوم‌علیه (شخصی که حکم به ضرر وی صادر شده) است که می‌بایست دعوای خویش را به طرفیت محکوم‌له (شخصی که رای به نفع وی صادر شده است) در دادگاه نخستین که به دعوای اصلی رسیدگی نموده و یا دادگاه صادرکننده اجرائیه (=دادگاهی که صلاحیت رسیدگی نخستین به دعوای اصلی را دارد یا از ابتدا به آن رسیدگی نموده است) مطرح نماید. (مستند به ماده 24 قانون آیین دادرسی مدنی و هم‌چنین ماده 13 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی)

در خصوص مهلت طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به، می‌بایست بیان گردد که محکوم‌علیه باید ظرف سی روز از تاریخ ابلاغ اجرائیه نسبت به طرح این دعوا اقدام نماید. با طرح دعوای اعسار، از حبس محکوم‌علیه تا تعیین تکلیف نهایی دادگاه، جلوگیری بعمل می‌آید. اما در صورتی که محکوم‌علیه ظرف مهلت فوق‌الاشاره اقدام به طرح دعوای اعسار ننماید و پس از آن این دعوا را مطرح کند، هرگاه محکوم‌له آزادی وی را بدون اخذ تامین بپذیرد یا محکوم‌علیه به تشخیص دادگاه کفیل یا وثیقه معتبر و معادل محکوم‌به ارائه نماید، دادگاه با صدور قرار قبولی وثیقه یا کفیل تا روشن شدن وضعیت اعسار از حبس محکوم‌علیه خودداری و در صورت حبس، او را آزاد می‌کند. (مستند به ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی)

جهت استماع و بررسی دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به می‌بایست شرایط مندرج در قانون در خصوص نحوه طرح این دعوا توسط خواهان مدنظر قرار گیرد. فردی که خواهان و مدعی اعسار از پرداخت محکوم‌به است می‌بایست در ستون دلایل و‌ منضمات دادخواست خویش، به صراحت ماده 8 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی مصوب 1394 صورت اموال خویش اعم از تعداد، مقدار و قیمت کلیه اموال منقول و غیرمنقول بانضمام میزان وجوه نقدی در هر یک از بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری داخلی یا خارجی را از زمان یک سال قبل از طرح دعوای اعسار، ارائه نماید. ضمانت اجرای عدم انضمام صورت اموال مدیون به دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به، به شرح ذیل است که در سه فرض بررسی می‌گردد:

فرض اول: خواهان «صورت کلیه اموال» را به عنوان یکی از پیوست‌های دادخواست در دادخواست اعسار قید کرده باشد ولی آن را پیوست ننموده باشد در این‌صورت، دفتر دادگاه باید به خواهان اخطار رفع نقص نماید و اگر در مهلت ده روز، رفع نقص شود، یعنى روگرفت گواهی شده «صورت اموال» یاد شده تقدیم گردد، دادخواست اعسار به جریان مى‌افتد و تمام آثار خود را، از تاریخ تقدیم، دارا خواهد بود اما چنانچه در مهلت، رفع نقص نشود، به موجب قرارى که دفتر دادگاه صادر مى‌کند، دادخواست اعسار رد مى‌شود قرارى که ظرف مهلت ده روز قابل اعتراض در دادگاه است که در صورت اعتراض، دادگاه رسیدگی و رای قطعى صادر مى‌کند.

فرض دوم: آنکه در دادخواست به «صورت اموال» استناد نشده باشد و خواهان اعلام نموده باشد که هیچ مالى ندارد تا صورت آن را اعلام کند در این‌صورت، نه تنها صدور اخطار رفع نقص مجاز نمى‌باشد بلکه دعواى اعسار نیز نمى‌تواند به علت پیوست نبودن «صورت اموال» غیرقابل استماع اعلام شود زیرا تکلیف پیوست نمودن «صورت کلیه اموال» در فرضى است که مدعى اعسار مالى داشته باشد.

فرض سوم: آنکه محکوم‌علیه «صورت اموال» خود را پیوست دادخواست ننموده و در دادخواست نیز به آن استناد نکرده و در دادخواست صراحتاً اعلام ننموده باشد که مالى ندارد در این صورت دادگاه باید قرار عدم استماع دعواى اعسار را به علت پیوست نبودن «صورت اموال» صادر کند.

همچنین خواهان اعسار از پرداخت محکوم‌به مکلف است علاوه بر ارائه لیست اموال خویش، استشهادیه‌ای را نیز ضمیمه دادخواست خود نماید که حاوی شهادت کتبی حداقل دو شاهد باشد (دو شاهد مرد- به صراحت بند الف ماده 230 قانون آیین دادرسی مدنی، دعاوی غیرمالی با شهادت دو مرد ثابت می‌شود.). ذکر این نکته حائز اهمیت است که عدم رعایت شرایط شکلی استشهادیه در دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به (درج دقیق محکوم‌به، نحوه آشنایی شهود با محکوم‌علیه، درج میزان درآمد محکوم‌علیه، درج شغل محکوم‌علیه و ...) منجر به صدور قرار رد دعوای اعسار می‌گردد چراکه رعایت شرایط شکلی استشهادیه در زمره قواعد آمره بوده و در صورت عدم رعایت مقررات قانونی، استشهادیه منشاء اثر نخواهد بود (مطابق با ماده 9 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی). شایان ذکر است مستند به ماده 16 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی چنان‌چه مشخص شود که خواهان دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به، تعمداً صورت کاملی از اموال خویش جهت فریب دادگاه، ارائه ننموده است و در واقع آن اموال را از منظر دادگاه پنهان داشته است، در این‌صورت وی مرتکب جرم گردیده و جرم او بعنوان جرم تعزیری درجه هفت وفق بند 10 ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402 در دادگاه صلح مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت.

پس از بررسی موارد فوق‌الاشاره توسط دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به، چنانچه دادگاه تشخیص دهد که محکوم‌علیه، توانایی پرداخت محکوم‌به را دفعتاً (به یک‌باره) ندارد، اقدام به پذیرش دعوای وی نموده و اقساط مناسبی را با توجه به میزان درآمد وی تعیین می‌نماید. ناگفته نماند در صورتی که در این حین اموالی از محکوم‌علیه شناسایی گردد، امکان توقیف و برداشت محکوم‌به از آن اموال علی‌رغم صدور رای اعسار وجود دارد.

مطلب مرتبط: شرایط پذیرش اعسار از سوی بدهکار چگونه است؟

نکات مهم در خصوص دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به

1- به صراحت ماده 7 و ماده 14 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به، یک دعوای غیرمالی است که در مرحله بدوی و تجدیدنظر خارج از نوبت رسیدگی می‌شود. از آنجایی که قابل فرجام بودن آرای دادگاه‌ها، امری استثنایی و نیازمند نص است، دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به قابلیت فرجام‌خواهی را ندارد.

2- جهت رسیدگی به دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به و تشخیص صحت یا عدم صحت اظهارات خواهان دعوا در خصوص ادعای اعسار، مستند به ماده 10 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی قاضی رسیدگی‌کننده به دعوا مکلف است با انجام استعلامات قانونی از مراجع ذی‌صلاح نظیر بانک مرکزی، راهنمایی و رانندگی، اداره ثبت اسناد و املاک، اقدام به شناسایی اموال محکوم‌علیه نماید تا وضعیت مالی وی جهت روشن شدن اعسار یا ایسار او مشخص گردد.

3- در فرضی که فردی به موجب حکم قطعی صادره، محکوم به پرداخت مبلغی شده باشد و همزمان پس از صدور اجرائیه، مال معرفی نماید و دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به را نیز تقدیم نماید در خصوص پذیرش یا عدم پذیرش اعسار وی می‌بایست فروض ذیل مدنظر قرار گیرد:

فرض اول) در صورتی که مال معرفی شده توسط محکوم‌علیه در لیست اموال وی در زمره مستثنیات دین باشد (بطور مثال محکوم‌علیه راننده تاکسی بوده و آن خودرو را که وسیله امرار معاش وی می‌باشد، معرفی می‌نماید)، در این‌صورت دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به قابل پذیرش خواهد بود. (مستنبط از ماده 6 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی)

فرض دوم) در صورتی که مال معرفی شده توسط محکوم‌علیه در زمره مستثنیات دین نباشد و تکافوی پرداخت محکوم‌به را بنماید در این‌صورت دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به رد خواهد شد. بطور مثال مبلغ محکوم‌به 300 میلیون تومان است و محکوم‌علیه خودروی سواری هیوندای خود را معرفی می‌نماید که وسیله امرار معاش او نمی‌باشد.

فرض سوم) در صورتی که محکوم‌علیه مالی را معرفی می‌نماید که جزء مستثنیات دین نیست اما تکافوی پرداخت محکوم‌به را نمی‌نماید در این‌صورت دادخواست اعسار وی قابل پذیرش خواهد بود. بطور مثال میزان محکوم‌به 400 میلیون تومان است اما ارزش مال معرفی شده محکوم‌علیه 200 میلیون تومان است.

4- طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم‌به یک دین به هیچ وجه به منزله‌ی پذیرش دین و محکوم‌به نیست و خواهان دعوای اعسار نباید نگران این موضوع باشد.