شرط ذخیره مالکیت در عقد بیع چست؟

عقد چیست؟

واژه عقد در لغت به معنای بستن و گره‌زدن است. در اصطلاح علم حقوق، عقد عبارت است از توافق دو یا چند اراده جهت ایجاد یک اثر حقوقی (مستنبط از ماده 183 قانون مدنی). از تعریف عقد در ماده 183 قانون مدنی چنین بر می‌آید که اولاً عقد یک عمل حقوقی است که از توافق اراده‌ی دو یا چند نفر ناشی می‌شود. ثانیاً اثر عقد، ایجاد تعهد بر عهده‌ی یکی به نفع دیگری است. همچنین نظر به اصل حاکمیت اراده و آزادی قراردادها، کلیه قراردادها در صورتی که شرایط عمومی قراردادها در آنها رعایت شده باشد و برخلاف نظم عمومی (قواعد آمره) نباشد معتبر و لازم‌الاتباع خواهد بود. اصل آزادی قراردادها یکی از نتایج مهم اصل حاکمیت اراده در حقوق قراردادهاست. اصل آزادی قراردادها، اصلی است که هم در مرحله انعقاد عقد اثر دارد و هم در مرحله اجرای قرارداد. لذا طرفین قرارداد می‌توانند آزادانه در انعقاد یا عدم انعقاد قرارداد، در انتخاب و گزینش طرف قرارداد، در تعیین شرایط و مضمون قرارداد تصمیم بگیرند. یکی از شروطی که ممکن است طرفین در عقد بیع مقرر نمایند شرط ذخیره مالکیت است؛ بدین معنی که فروشنده ضمن عقد شرط می‌کند تا زمانی که خریدار کلیه ثمن معامله را پرداخت ننماید، مالک مورد معامله نخواهد شد و تا آن زمان، وی حق انتقال مورد معامله، تحت هر عقدی به شخص ثالثی را نخواهد داشت. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص شرط ذخیره مالکیت در عقد بیع پرداخته شود.

مطلب مرتبط: تایید بطلان معامله فضولی چگونه است؟

شرط ذخیره مالکیت در عقد بیع

شرط ذخیره مالکیت در عقد بیع بدان معنا می‌باشد که بایع ضمن عقد شرط می‌نماید که تا زمانی که بطور مثال خریدار تمامی ثمن معامله را پرداخت ننماید، مالکیت مبیع به وی منتقل نشود یعنی عقد بیع واقع می‌شود اما انتقال مالکیت به خریدار زمانی صورت بگیرد که تمام مثل ثمن تادیه شده باشد. در بدو امر چنانچه نگاهی گذرا و سطحی به شرط ذخیره مالکیت در عقد بیع داشته باشیم، شاید به نظر برسد که این شرط، خلاف مقتضای ذات بیع است و هم شرط باطل است و هم فساد آن به خود عقد سرایت می‌نماید چراکه تعریفی که همیشه از عقد بیع ارائه شده است، تملیک عین به عوض معلوم بوده است (ماده 338 قانون مدنی)، یعنی تملیک عوضین، مقتضای ذات بیع است و زمانی که بایع اعلام می‌نماید که عقد بیع منعقد می‌شود اما خریدار در آن زمان مالک نمی‌شود و زمانی که تمامی ثمن را پرداخت نمود، مالک می‌شود، شاید بنظر برسد که این شرط، خلاف مقتضای ذات بیع است اما نکته قابل توجه آن است که در شرط ذخیره مالکیت، بایع به هیچ عنوان ادعا نمی‌نماید که خریدار هرگز مالک مبیع نمی‌شود بلکه بیان‌ می‌دارد که فعلاً انتقال مالکیت صورت نمی‌گیرد و زمانی که تمامی ثمن پرداخت شود، خریدار مالک خواهد شد. شایان ذکر است آن چیزی که مقتضای ذات بیع است، تملیک است نه تملیک فوری. فوریت تملیک از مقتضیات ذات عقد بیع نیست کما اینکه در خود قانون مدنی، بیع‌هایی وجود دارد که قرارداد در حال حاضر منعقد می‌شود اما انتقال مالکیت با یک فاصله زمانی محقق می‌شود مانند زمانی که مبیع، کلی است (مانند بیع 200 کیلوگرم گندم) به مجرد ایجاب و قبول مالکیت منتقل نمی‌شود و تا زمانی که مبیع از سوی بایع، تعیین مصداق نشده است، مالکیتی منتقل نمی‌شود. براساس نظر مرحوم دکتر شهیدی زمانی که مبیع، کلی است علاوه بر تعیین مصداق، تسلیم هم شرط است اما نظر مشهور، صِرف تعیین مصداق را کافی می‌داند. یا بطور مثال در عقد معلق موضوع ماده 189 قانون مدنی، قرارداد در حال حاضر منعقد می‌شود اما اثر آن، که همان انتقال مالکیت است با وقوع معلق‌علیه، محقق می‌شود در شرط ذخیره مالکیت هم به همین صورت می‌باشد. خریدار در زمان عقد بیع مالک نمی‌شود و هر زمان تمام ثمن را پرداخت نمود، مالکیت انتقال می‌یابد. بنابراین شرط ذخیره مالکیت شرط صحیحی است و چنانچه در قراردادها گنجانده شود، بایع (فروشنده) آسوده خاطر خواهد بود که تا زمانی که تمام ثمن پرداخت نشده باشد، مالکیت مبیع را از دست نمی‌دهد و اگر خریدار پیش از تادیه تمام ثمن، مورد معامله را به فرد دیگری منتقل نماید، نسبت به مال غیر معامله نموده و معامله او در حکم فضولی است و در پی عدم تنفیذ بایع، محکوم به بطلان است.

امیدواریم مطالب برای شما مفید بوده باشد. لطفا مطالب را با دوستان خود به اشتراک بگذارید و با امتیاز دادن به مطالب، ما را در جهت بهبود و تولید هر چه بیشتر مطالب یاری فرمایید. همچنین می توانید نظرات یا سوالات خود را در بخش دیدگاه ها مطرح نمایید در اسرع وقت به سوالات شما پاسخ داده خواهد شد.