ابطال رای داوری به چه صورت است؟

نحوه ابطال رای داوری از طریق دادگاه

داوری در لغت به معنای «قضاوت کردن و شکایت کردن» و در اصطلاح نیز به معنای «رسیدگی به اختلافات، توسط شخص منتخب طرفین بر اساس قرارداد داوری» است. امروزه متداول شده است که در بعضی از قراردادها اعم از قراردادهای ملکی مانند مشارکت در ساخت، پیش فروش و ...، طرفین شخص یا اشخاصی را بعنوان داور تعیین می‌نمایند تا در صورت بروز اختلاف میان آنان، داوری و رای خود را صادر نماید. نیک آگاهید که مطابق با اصل 159 قانون اساسی، مرجع عام رسیدگی به اختلافات دادگستری است و حل اختلاف از طریق داوری استثنایی بر اصل رسیدگی به اختلافات در محاکم دادگستری می‌باشد؛ به همین جهت، طرفین در صورتی که بخواهند حل اختلاف خود را به داور واگذار نمایند، می‌بایست با توافقی این موضوع را اعلام کنند و همین توافق اساس و مبنای داوری است که طرفین به موجب آن، صلاحیت رسیدگی به اختلاف را به داور واگذار می‌نمایند. به دیگر سخن، بدون وجود قرارداد داوری، داور یا داوران صلاحیت رسیدگی به هیچ اختلافی را ندارند. رایی که داور یا داوران صادر می‌نمایند قطعی بوده و میان طرفین لازم‌الاجراست و همچنین قابلیت تجدیدنظر در محاکم دادگستری را ندارد. اگرچه طرفین با درج شرط داوری در قرارداد به داور اختیار رسیدگی داده و می‌بایست به نتایج حاصل از آن پایبند و متعهد باشند اما این رضایت بدین معنا نیست که هر حکمی با هر روشی صادر شده باشد طرفین را پایبند کند. قانونگذار در قانون آیین دادرسی مدنی مواردی را مشخص نموده است که طرفین داوری، در موارد معین بتوانند ضمن عدم پذیرش رای داور نسبت به ابطال رای داوری اقدام نمایند. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد که تفصیل در خصوص نحوه ابطال رای داوری از طریق دادگاه پرداخته شود.

مطلب مرتبط: داوری چیست؟ شرایط تعیین داور کدام است؟

نحوه درخواست ابطال رای داوری

هر یک از طرفین داوری که رای داور یا داوران را برخلاف یکی از جهات مندرج در ماده 489 قانون آیین دادرسی مدنی بداند می‌تواند ضمن تقدیم دادخواست ظرف مهلت بیست روز پس از ابلاغ رای داور (ناگفته نماند که مستند به تبصره ماده 490 قانون آیین دادرسی مدنی مهلت یاد شده در این ماده نسبت به اشخاصی که مقیم خارج از کشور می‌باشند دو ماه خواهد بود.)، از دادگاه صالح درخواست ابطال رای داوری را بنمایند. ضمانت اجرای عدم طرح دعوا در مهلت بیست روز پس از ابلاغ رای داور (برای اشخاص مقیم خارج از کشور دو ماه)، صدور قرار رد درخواست مستند به ماده 492 قانون آیین دادرسی مدنی می‌باشد. لذا خواهان ابطال رای داوری می‌بایست به این نکته توجه نماید که گاهی نظم بر عدالت چیره شده و ایشان می‌بایست به مواعد مقرر در قانون توجه نماید تا از تضییع حقوق خود جلوگیری نماید. لازم به ذکر است که با توجه به گستردگی و تخصصی بودن موضوعات حقوقی، داشتن یک وکیل خوب و کاردان می‌تواند به افراد در احقاق حقوق خویش کمک شایانی نماید. همانگونه که عرض گردید خواهان ابطال رای داور (اصولاً محکوم‌علیه رای داوری) می‌بایست دادخواست ابطال رای داوری را به طرفیت محکوم‌له یا طرف قرارداد اصلی یا قرارداد داوری مطرح نماید و لزومی به خوانده قرار دادن داور یا داوران نیست.

بیشتر بخوانید: قواعد ابلاغ رای در داوری

دادگاه صالح جهت ابطال رای داوری

مستند به ماده 490 قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان ابطال رای داوری می‌بایست درخواست (درخواست ابطال رای داوری باید در قالب دادخواست تقدیم گردد.) خود را تقدیم دادگاهی که دعوا را به داوری ارجاع کرده یا دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد ارسال نماید. دادگاه ضمن برگزاری جلسه رسیدگی و استماع اظهارات و دفاعیات طرفین دعوا، در خصوص خواسته ابطال رای داوری رسیدگی می‌نماید. لازم به توضیح است که در دعوای ابطال رای داور، دادگاه تنها به موارد مقرر قانونی برای ابطال رای رسیدگی می‌نماید و رای داوری را در ماهیت نفیاً یا اثباتاً مورد نقد قرار نمی‌دهد.

همچنین با توجه به رای وحدت رویه شماره 836 مورخ 1402/06/28 هیات‌ عمومی دیوان ‌عالی ‌کشور که اعتراض به رای داوری را صرف‌نظر از محکوم‌به ضمن آن، یک دعوای غیرمالی می‌داند، دادگاه صلح قابلیت رسیدگی به دعوای ابطال رای داوری را ندارد چراکه دعاوی غیرمالی داخل در صلاحیت دادگاه صلح در ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402 احصاء شده که دعوای ابطال رای داوری جزء آنها نیست. مع‌الوصف صرفاً دادگاه حقوقی می‌تواند به دعوای ابطال رای داوری رسیدگی نماید.

مطلب مرتبط: توقف اجرای رای داور چگونه ممکن است؟

مهلت طرح دعوای ابطال رای داوری

قانونگذار در ماده 490 قانون آیین دادرسی مدنی، مهلت ابطال رای داوری برای اشخاص مقیم ایران را بیست روز و برای اشخاص مقیم خارج از کشور را دو ماه بعد از ابلاغ رای داور در نظر گرفته است. لازم به توضیح است که مهلت درخواست ابطال رای داوری قابل تمدید نمی‌باشد. در ارتباط با تجدید مهلت درخواست ابطال رای داور، شعبه 15 دادگاه تجدیدنظر استان تهران طی دادنامه شماره 9209980242601340 مورخه 17-03-1395 بیان داشته است: «مهلت درخواست ابطال رای داوری بیست روز از تاریخ ابلاغ برای اشخاص مقیم ایران است و از آنجا که تعیین این مهلت به منظور ایجاد انضباط در دادرسی و از مصادیق مقررات آمره و مرتبط با نظم عمومی محسوب می‌شود، قابل تجدید توسط دادگاه نیست.»

همچنین می‌بایست دقت گردد که تا زمانی که ابلاغ رای داور به طرز صحیح انجام نپذیرد، درخواست ابطال رای داور نیز از وجاهت قانونی برخوردار نخواهد بود. در ارتباط با طرح دعوای ابطال رای داور پیش از ابلاغ رای، اداره کل حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره: 7/1402/814 شماره پرونده: 1402-127-814 ح تاریخ نظریه: 1403/01/24 در پاسخ به سوال: «1- آیا پیش از ابلاغ رای داور، دعوای ابطال رای داور قابل استماع است و یا آنکه طرح این دعوا، فرع بر ابلاغ رای داوری است؟ 2- چنانچه داور با تنظیم صورتجلسه، رای داوری را به طرفین ابلاغ کند؛ اعم از آنکه طرفین در قرارداد داوری، طریق خاصی را برای ابلاغ رای داور پیش‌بینی کرده و یا نکرده باشند، آیا این نحوه ابلاغ صحیح است؟»

«1- با توجه به اینکه بر ابلاغ رای داور آثار قانونی مترتب است و از آنجا که وفق ماده 490 قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب 1379 دعوای ابطال رای داور ظرف بیست روز پس از ابلاغ رای داور قابل استماع است؛ بنابراین رای داور باید از طریق قانونی ابلاغ شود و حق اعتراض از تاریخ ابلاغ ایجاد می‌شود. 2- در فرض سوال؛ اعم از آن که طرفین طریق خاصی را برای ابلاغ رای داور پیش‌بینی کرده و یا نکرده باشند، علی‌الاصول امضای صورتجلسه مبنی بر ابلاغ حضوری رای از سوی طرفین به منزله رضایت آنان به این شیوه ابلاغ است؛ مگر آن که خلاف آن ثابت شود و در هر صورت، تشخیص صحت یا عدم صحت امر ابلاغ بر عهده مرجع رسیدگی‌کننده است.»

در خصوص نحوه ابلاغ رای داور لازم به توضیح است که چنانچه طرفین شیوه خاصی را جهت ابلاغ رای داور در موافقت‌نامه داوری مورد توافق قرار نداده باشند، داور می‌بایست در مهلت مقرر قانونی ضمن مراجعه به دفاتر خدمات قضایی درخواست ابلاغ رای خود را به دادگاه صلاحیت‌دار تقدیم نماید. در این میان ذکر دو نکته قابل توجه است؛ نخست آنکه به صراحت ماده 485 قانون آیین دادرسی مدنی، هیچ شخصی غیر از داور نمی‌تواند درخواست ابلاغ را از دادگاه بنماید. دوم اینکه داور می‌بایست درخواست ابلاغ رای داوری را به به دفتر دادگاه ارجاع‌کننده دعوا به داور یا دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد تسلیم نماید. حال اگر داور درخواست خود مشتمل بر ابلاغ رای داوری را به دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را ندارد تقدیم کند، از آنجایی که دادگاه امکان صدور قرار عدم صلاحیت و ارسال پرونده به دادگاه صالح در درخواست‌ها را ندارد، درخواست ابلاغ رای داوری وی مورد پذیرش قرار نخواهد گرفت و درخواست وی با قرار رد درخواست مواجه خواهد شد.

مطلب مرتبط: مهلت طرح دعوای ابطال رای داوری چند روز می‌باشد؟

حدود مداخله دادگاه در رای داور

عده‌ای از صاحب‌نظران معتقدند که مداخله در ماهیت رای داوری بایستی محدود باشد و اصل بر عدم مداخله دادگاه است، چراکه موجب بی‌فایده شدن رای داور می‌گردد. این گروه از حقوقدانان بر این باورند که در دعوای ابطال رای داور، دادگاه تنها به موارد مقرر قانونی و محدود در ماده 489 قانون آیین دادرسی مدنی رسیدگی می‌کند و رای داوری را در ماهیت نفیاً یا اثباتاً مورد نقد قرار نمی‌دهد. چراکه معتقدند که طرفین با انتخاب داوری خودخواسته درصدد حذف دادگاه و جلوگیری از اتلاف زمان و هزینه هستند، که اگر اینطور نبود از همان ابتدا به دادگاه رجوع می‌نمودند. اما در مقابل موارد دیگری همچون اصل تناظر و اصل تساوی وجود دارند که جزء اصول بنیادین دادرسی منصفانه محسوب می‌شوند، در حالی که در ماده 489 قانون آیین دادرسی مدنی به این امور اشاره نشده است. این اصول به دادرسی عادلانه و منصفانه مربوط بوده و برخی از این اصول ناشی از عقل و حقوق طبیعی و برخی دیگر از عرف و وجدان عمومی به وجود آمده و امکان توافق بر خلاف این اصول سلب گردیده است.

نکته دیگر در این خصوص این است که اگر طرفین حق اعتراض را به موجب قرارداد داوری از خود سلب کرده باشند، اگر مفاد رای منطبق بر یکی از موارد مندرج در ماده 489 قانون آیین دادرسی مدنی باشد محکوم‌علیه حق اعتراض نسبت به رای را خواهد داشت. در این ارتباط اداره کل حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره 7/3749 مورخه 18-06-1387 بیان داشته است: «با عنایت به ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی، چنان‌چه طرفین حق اعتراض به رای داور را از خود سلب کرده باشند؛ ولی رای داور یا داوران مشمول یکی از موارد مندرج در ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی باشد، به استناد ماده 490 همین قانون، ذی‌نفع می‌تواند، نسبت به آن اعتراض نماید.»

مطلب مرتبط: نحوه درخواست اجرای رای داور

موارد ابطال رای داوری در قانون آیین دادرسی مدنی

قانونگذار در ماده 489 قانون آیین دادرسی مدنی، موارد ابطال رای داور را احصاء نموده است و ضمانت اجرای این موارد نیز در ماده 490 قانون مزبور ذکر شده و با قید عبارت «در مورد ماده فوق»، تکلیف دادگاه در رسیدگی به رای داور را موکول به درخواست اصحاب دعوا نموده است. مواردی که سبب ابطال رای داوری می‌شوند عبارت‌اند از: مخالفت رای داور با قوانین موجد حق، خروج از موضوع توسط داور، خروج از اختیار (محدوده اختیارات داور)، خروج از مدت، مغایرت با اسناد رسمی، صدور رای توسط داور غیرمجاز و بی‌اعتباری موافقت‌نامه داوری (قرارداد داوری).

نکته آخر آنکه چنانچه اشخاص ثالثی که خود یا نماینده آنان در انتخاب داوری نقش نداشته‌اند و از رای داور متضرر شده‌اند، به دلالت بخش اخیر ماده 418 قانون آیین دادرسی مدنی، می‌بایست دعوای اعتراض ثالث اصلی به رای داور را مطرح و درخواست الغاء رای داوری را بنماید نه ابطال رای داوری!